46. AMERICA LATINA. SPAANSE BURGEROORLOG

 

De Spaanse dichter en theatermaker Federico Garcia Lorca (1898-1936) -rechts op de foto- was in zijn studententijd dik bevriend met Dali of was het meer? Daarover is men het niet eens. 'García Lorca was openlijk homoseksueel, ging modern gekleed, had de wereld bereisd, en was afkomstig uit een rijke familie. Hij was een veelzijdige kunstenaar: hij schreef proza, poëzie en theaterstukken, was schilder en tekenaar, een goede musicus, speelde gitaar en piano, kon ontroerend zingen en acteren en was ook nog mimespeler. Hij werd tijdens de  Spaanse burgeroorlog vermoord door de nationalistische aanhangers van Franco, wellicht vanwege zijn reputatie als linksgeoriënteerde schrijver van romantische werken met een sociale weerklank." (wikipedia) 

Tachtig jaar voerde mijn land oorlog tegen Spanje en wat weet ik nou eigenlijk van Spanje? Al wat ik op school geleerd heb, is dat het een meedogenloze vijand was en nog katholiek ook. Over dat laatste werd besmuikt gesproken. Maar wat wil je in het katholieke zuiden? Hoe leg je als onderwijzer of leraar uit in een katholiek milieu dat de Tachtigjarige Oorlog ook een halve godsdienstoorlog was tegen katholieken? Dat is een mijnenveld waar je als leraar maar liever van weg blijft.

Mijn eerste kennismaking met Spanje was toen Dora en ik een cursus Spaans volgden in San Sebastian. Dat was een intensieve taalcursus dus kwamen we niet toe aan de geschiedenis van Spanje. Wel aan een kennismaking met het eten. We aten er bijvoorbeeld voor het eerst olijven en die bevielen ons goed. In het algemeen vonden we de Spaanse keuken of eigenlijk de Baskische keuken een bijzonder aangename afwisseling van de Nederlandse keuken. 

De moderne geschiedenis van Spanje is ons zo goed als onbekend behalve dat de fascistische dictator Franco sinds de burgeroorlog in de jaren dertig aan de macht is. Wat dat betekent besef ik pas als  de lerares Spaanse grammatica tijdens een les spontaan begint te praten over de gevolgen van de burgeroorlog in haar familie. Die is tot haar grote verdriet, ze moet een beetje huilen terwijl ze het verteld, tot op de dag van vandaag verdeeld in een Franco en een Republikeinse tak. Na 35 jaar praten ze nog steeds niet met elkaar, zo diep zijn de wonden die de burgeroorlog heeft geslagen. 

Toen pas drong het tot me door hoe diep een burgeroorlog in het leven van gezinnen doordringt. Ik betwijfel of enkele van mijn voormalige Nijmeegse studiegenoten dat beseften toen zij over de Spaanse burgeroorlog spraken als een tijd van heldendom en moed.  Voor sommigen was de Spaanse burgeroorlog mede aanleiding zich te bekeren tot de communistische partij Nederland, volgens hen de enige partij die waakzaam is tegen het fascisme. 

Die avond krijgen we in het kader van onze zomercursus een lezing over de dichter en toneelschrijver Garcia Lorca die in 1936 aan het begin van de Spaanse burgeroorlog vermoedelijk door rechts nationalistische milities is vermoord. Hij was als socialist, homoseksueel en activistisch theaterman een stoorzender voor de gevestigde conservatieve katholieke orde waar generaal Franco voor stond. We besluiten ter herinnering aan deze gedenkwaardige avond een LP van Paco Ibañez te kopen waarop hij gedichten zingt van Garcia Lorca.  

29. TERUG NAAR NIJMEGEN. JAN VAN HET KRUIS

 

Schilderij (olieverf, 1951) van de kruisiging door de surrealist Salvador Dalí. Het is een voorstelling van Jezus Christus hangend aan een kruis van bovenaf gezien in een donkere lucht, zwevend boven het water compleet met boot en vissers. Het is het landschap van de baai van Port Lligat (Catalonië), een landschap dat Dalí vaker heeft gebruikt in zijn werken. Hoewel het een afbeelding is van de kruisiging, is het verstoken van spijkers, bloed en doornenkroon, omdat Dalí door een droom werd overtuigd dat deze eigenschappen de afbeelding zouden ontsieren. Volgens Dalí werd hem in een droom het belang om Christus in een extreme hoek te schilderen geopenbaard.

De compositie van de gekruisigde Christus is geïnspireerd op een tekening die werd gemaakt door de 16e-eeuwse Spaanse monnik en mysticus Johannes van het Kruis tijdens een visioen in extase, waarbij hij de kruisiging van bovenaf aanschouwde. De tekening wordt nog steeds bewaard in het klooster van Avila.

Bron: Tilburg School of Catholic Theology

Tijdens onze wandelingen vraag ik Frans of zijn zoektocht naar Gods’ afwezigheid ook niet een zoektocht was naar de afwezigheid van God bij hemzelf. Hij vindt van niet. Hij ziet God in de grootsheid van de natuur of misschien beter gezegd in die van de schepping. 

Terwijl hij om zich heen wijst naar de bomen, de struiken en de wolken boven ons, nodigt hij mij uit om me te verwonderen over de schepping. Voor Frans openbaart God zich in de schepping. Daar valt wat voor te zeggen maar het blijft moeilijk. De schepping is niet alleen maar schoonheid, er is ook veel lelijkheid en rotzooi. Natuurrampen zijn er altijd wel ergens. 

Maar ik moet zeggen dat ik ook wel eens zo een wonderlijke schoonheidservaring heb gehad. De wereld op z'n mooist alsof hij volmaakt is. Door de schoonheid van de natuur, een ondergaande zon is het meest gebruikelijke cliché, krijg je dan het gevoel dat de wereld met jou zelf daarin volmaakt is. Heel bedrieglijk want al snel komt de lelijke kant weer tevoorschijn. Het is een betovering van korte duur.

Wat blijft is het gevoel dat de wereld ondanks alle wetenschappelijke verklaringen een mysterie blijft, een niet te verklaren raadsel met het al even grote raadsel waarom jij er bent. We weten niet waartoe we op aarde zijn en we weten ook niet waarom de aarde en het universum er zijn, hoe we ook ons best doen om het te verklaren.

Ik kan niet geloven dat een God of noem het een Opperwezen het sluitstuk van het mysterie van mijn bestaan en dat van het universum is. Naar mijn idee is dat te gemakkelijk. Het voelt kunstmatig aan en nogal vaag. God zelf is immers niet te vinden in de wereld en ook niet in het universum. Waarom is hijzelf niet in de wereld? 

Dan waren de Oude Grieken slimmer. Hun goden zaten op een berg en gingen zelfs met aardse vrouwen van stand naar bed. Aan zo een menselijke God heb je wat maar veel verklaren doet het ook niet. Dat soort Goden zijn een afspiegeling van onszelf, een ideaalbeeld geïnspireerd op onszelf. Daar schieten we uiteindelijk ook niet zoveel mee op. Het mysterie mens en universum wordt er niet echt mee opgelost.

Op dit punt aangekomen in ons gesprek komt Frans met zijn verhaal dat God liefde is. Hij heeft uit liefde de wereld en de mensen geschapen. God wil liefhebben en dat kun je niet alleen. Daar heb je een ander voor nodig en daarom zijn wij mensen er. Hij verwijst naar de heilige Jan van het Kruis een Spaanse karmeliet en mysticus die zijn ervaringen met de liefde van God heeft uitgedrukt in liefdesgedichten.

Geen vage, zweverige of zwijmelden gedichten over het grote geluk van de liefde maar krachtige poëtische beelden waarin de liefde gepaard gaat met eenzaamheid, tederheid, angst en onzekerheid. Liefde zoals liefde hoort te zijn en dat is geen eeuwigdurende zonsondergang. Liefde gaat met veel pijn en moeite gepaard en dat is wat Jan van het Kruis ons leert volgens Frans. Ik besluit om Jan van het Kruis te lezen. Baat het niet, schaadt het niet.
 

KUNST MET EEN VERHAAL17. VERMEER EN MONDRIAAN

6. DALI EN ZIJN MUZE GALA

"Dalí gezien op zijn rug terwijl hij de rug van Gala schildert. Vereeuwigd door zes virtuele hoornvliezen voorlopig weerspiegeld door zes echte spiegels. stereoscopisch werk", olie op doek, elk deel meet 60x60 cm, niet gesigneerd en niet gedateerd. Te zien in het Dali Museum in Figueras, Spanje. Foto: Fundació Gala-Salvador Dali Figueras.

Hoe het liefdesleven van Gala en Dali in elkaar zat is natuurlijk voer voor geruchten, roddel en speculaties. Dit is wat erover staat geschreven op de webpagina die aan haar is gewijd.

"Sinds 1929 woonden de twee samen en in 1934 huwden ze voor de wet. In 1958 werd hun kerkelijk huwelijk te Montrejic ingezegend. Dit huwelijk was niet erg seksueel gericht, aangezien Dalí bekendstond om zijn fobie voor vrouwelijke genitaliën. Dalí was dan ook zeer waarschijnlijk nog maagd toen hij Gala in 1929 ontmoette. Nog voordat Dalí en Gala elkaar ontmoetten had hij een sterke vriendschap met de homoseksuele dichter Federico García Lorca, die tweemaal vergeefs seksueel contact zocht met Dali. Hun vriendschap eindigde nadat de film Un chien andalou van Luis Buñuel en Dalí uitkwam. García Lorca beschouwde deze film als een persoonlijke aanval op hem. …Hoewel Gala als Dalí's muze gold, bleef zij tevens omgaan met haar ex-echtgenoot en had veelvuldig affaires met vaak jonge minnaars die zij overlaadde met cadeaus. Op veel van de schilderijen van Dalí vindt men Gala terug, bijvoorbeeld Portrait of Galerina, Galatea of the Spheres en The Madonna of Port Lligat. In die tijd was Gala niet alleen zijn muze, maar ook compagnon, business manager en publicist. Gala en Dalí brachten de periode van de Tweede Wereldoorlog door in New York."

Op dit punt gekomen vinden we aansluiting bij de roman van Dali die immers werd geschreven in de tijd dat hij samen met Gala in zelf gekozen ballingschap in de VS woonde. (1940-1955) De roman verscheen tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog (1944) in een beperkte oplage en “leidde tot 1973 een vrijwel verborgen leven”, aldus de achterflap.

Dali schrijft in zijn opdracht aan Gala dat ze voortdurend aan zijn zijde was toen hij de roman schreef en dat “ze de goede fee van zijn evenwicht was die de salamanders van zijn twijfels uitbande en de leeuwen van zijn zekerheden kracht gaf…Voor Gala, die mij door haar zielenadel heeft geïnspireerd en heeft gediend als een spiegel, waarin de zuiverste meetkundigheden van de esthetica van de emoties die mijn werk heeft geleid, werd weerkaatst.” Aldus door Dali opgeschreven als voorwoord bij zijn enige roman ‘Verborgen Gezichten’.

Dali laat er met bovenstaande woorden geen twijfel over bestaan dat Gala hem begeleidde bij zijn onzekerheden waar elke kunstenaar onder gebukt gaat, hoe goed hij ook is. Zij is ook een inspiratiebron voor hem en dat is precies wat een muze tot een muze maakt. Tot slot was ze, zo begrijp ik uit zijn woorden, ook zijn beste criticus en ook dat is voor elke kunstenaar belangrijk.

(wordt vervolgd)

 

4. DALI. DE GENIALE CLOWN?

 

Dat Dali voor camera in 99 van de 100 keer de clown uithangt is te zien op tientallen foto's waarvan hier een kleine selectie. Veel mensen ergeren zich daaraan. Zij denken dat een echte kunstenaar niet de clown mag uithangen terwijl de clown de poëzie van de lach beoefent.

Je kunt er alleen maar naar raden maar voor Dali moet het motto ‘Lavartus prodeo’ te vertalen uit het Latijn als “Ik de gemaskerde” een provocatie geweest zijn die hem te pas kwam. Hij als surrealist, de dromer en fantast kan zich net als Descartes permitteren zich de gemaskerde te noemen. En laten we eerlijk zijn, uiteindelijk is niet Descartes als gemaskerde door het leven gegaan maar Dali. Wat schuilt er achter de maskerade van Dali met zijn "arrogante" snor, zijn wandelstok, zijn grote ogen en zijn extravagante optreden?

Is het een marketing truc bedoeld ter verkoop van zijn kunst? Is het een maskerade om de kunstmarkt voor de gek te houden of de musea? Die liggen immers ook onder vuur sinds collega surrealist Marcel Duchamp met zijn urinoir de draak stak met de kunstwereld. Is het een vorm van ironie vergelijkbaar met de litteraire ironie van de katholieke schrijver Gerard Reve? Ook hij speelde graag verschillende rollen en verborg zich vaak achter ironische geschriften. Of is het ordinair narcisme en charlatanerie zoals anderen beweren? 

Het openbare optreden van Dali en in zekere zin ook Reve heeft veel weg van een acteur die bewust verwarring zaait over wat hij nu eigenlijk zegt of meent. Je weet nooit waar je aan toe bent. Je krijgt het gevoel dat je beet genomen wordt en toch weer niet want wat je ook beweert Dali kan schilderen als de beste en heeft een onnavolgbare fantasie en werklust.

Ze mogen dan kermisgasten zijn met het cliché als wapen om de aandacht op zich te vestigen, het zijn en blijven kunstenaars waar we niet omheen kunnen. De eerste zin van Dali's voorwoord liegt er niet om.  “Vroeg of laat moet iedereen tot me komen”. Een zin die verwijst naar het Nieuw Testament, een tekst van de evangelist Marcus (10:13-16) “Laat de kinderen tot mij komen.”  Waagt Dali zich te meten met Jezus C.? Om zo brutaal jezelf op het podium te zetten, moet je wel sterk in je schoenen staan. 

En alsof dat nog niet genoeg is, dicht hij zich in de volgende passage zoveel genialiteit, kunstenaarschap en schrijvers kwaliteiten toe dat je helemaal niet meer weet waar je aan toe bent. Is hier een groteske circusclown aan het woord, een paljas die zichzelf groter maakt dan hij is of is hier iemand aan het woord die zo geniaal is dat hij tot in het absurde de spot met zichzelf en zijn publiek kan drijven? De lezer mag het uitzoeken. 

“Sommigen, die onbewogen blijven bij mijn schilderijen, geven toe dat ik teken gelijk Da Vinci. Anderen, die aanmerkingen hebben op mijn esthetica, zijn het erover eens dat mijn autobiografie beschouwd moet worden als een van de ‘documents humains’ uit dat tijdperk. Weer anderen, die de ‘authenticiteit’  van mijn Vie secrète in twijfel trekken, hebben in mij litteraire gaven ontdekt welke de kundigheid waarvan ik in mijn schilderijen blijk geef, en de zogenaamde mystificatie van mijn bekentenissen overtreffen. Maar al in 1922 had de grote dichter García Lorca voorspeld dat ik was bestemd voor een litteraire loopbaan, en hij had geopperd dat mijn toekomst juist bij de ‘zuivere roman’ lag. Ook verkondigen degenen die mijn schilderijen , mijn tekeningen, mijn literatuur, mijn juwelen, mijn surrealistische objecten, enzovoort verafschuwen, dat ik wel een uniek talent voor het theater heb en dat mijn laatste decor een van de boeiendste was die men ooit op het toneel van het Metropolitan had gezien… Zodoende is het moeilijk te vermijden dat men op deze of gene manier onder mijn invloed komt.” (blz. 9, Woord Vooraf in de roman ‘Verborgen Gezichten’ van Dali.) 

(wordt vervolgd)

DALI 3. DE CHRISTUS VAN SINT JAN VAN HET KRUIS

 

Salvador Dali, "De Christus van de Heilige Johannes van het Kruis", olieverf op canvas 1951 (205x116 cm ), Glasgow, Kelvingrove Art Gallery and Museum

Het kan goed zijn dat Dali de uitspraak van Descartes heeft gevonden in het eerder genoemde boek van de in zijn tijd bekende katholieke schrijver Jacques Maritain. Dali was meer dan bekend met het katholicisme zo blijkt uit het schilderij “De Christus van de Heilige Johannes van het Kruis”. Het schilderij is naar Dali zelf zegt, geïnspireerd op een eenvoudige tekening van de Spaanse mystieke dichter, de Karmeliet Johannes van het Kruis.

Aan de onderzijde van een van zijn studies van genoemd schilderij schrijft Dali:

“Ten eerste had ik in 1950 een “kosmische droom”, waarin ik dit beeld in kleur zag, de “kern van het atoom” voorstellend. Deze kern kreeg later een metafysische betekenis, ik beschouw het als de volkomen eenheid van het universum, "De Christus" in. Ten tweede zag ik, dankzij de aanwijzingen van de karmeliet pater Bruno, de door Sint-Johannes van het Kruis getekende Christus, ik construeerde geometrisch een driehoek en een cirkel, de “esthetische” samenvatting van al mijn vroegere experimenten, en plaatste mijn Christus in deze driehoek.” ( Wikipedia: De Christus van de Heilige Johannes van het Kruis)

Dali heeft er geen moeite mee om zijn kosmische droom van de kern van het atoom, wat volgens de toenmalige stand van zaken in de natuurkunde als de kleinste bouwsteen van het universum werd beschouwd, schilderkunstig te verbinden met een tekening van een mysticus die in zijn beroemde Hooglied zijn Liefde tot God verklaart. Dat Hooglied is een hoogtepunt in de Spaanse poëzie net zoals Don Quichote de la Mancha is voor de Spaanse litteratuur. Dali moet bekend geweest zijn met beide.

De tekening van Sint Jan van het Kruis werd mede de basis voor de compositie van het schilderij.

“De compositie van de gekruisigde Christus is geïnspireerd op een tekening die omstreeks 1575 werd gemaakt door de 16e-eeuwse Spaanse monnik Johannes van het Kruis tijdens een visioen in extase, waarbij hij de kruisiging van bovenaf aanschouwde. De tekening wordt nog steeds bewaard in het klooster van Ávila. De figuren naast de boot zijn gebaseerd op een tekening van Le Nain en een tekening van Diego Velázquez, ‘De overgave van Breda’. De compositie heeft strenge mathematische verhoudingen die zijn terug te voeren op een cirkel en een driehoek. De driehoek wordt gevormd door de armen en de cirkel door het hoofd van Christus. De driehoek symboliseert de drie-eenheid en de cirkel kan een zinspeling zijn op de platonistische gedachte.” (Wikipedia: De Christus van de Heilige Johannes van het Kruis)

Daarmee slaat Dali met zijn schilderij een brug tussen zijn mystieke ervaring van de kosmos en de wetenschap. In de methode van Descartes komt de mystieke ervaring niet voor. Descartes laat zich leiden door de logica van de geest.

Vanwaar dan toch dat motto van Descartes aan het begin van zijn boek?  Dat is de vraag voor de volgende aflevering
 

DALI 2. VERBORGEN GEZICHTEN VAN DESCARTES

Portret van René Descartes dat geschilderd zou zijn door Frans Hals.

 

De roman “Verborgen gezichten” van Dali  wordt ingeleid met een spreuk van de jonge René Descartes “Larvatus prodeo” wat zoveel betekent als “ik vertoon mij gemaskerd”. 

Wat moet Dali de schilderkunstige Surrealist met deze filosoof van de rede? Maakt Descartes in zijn boek  “Discours de la méthode” de Rede niet tot het alfa en omega van het mens zijn? Surrealisten zoals de schilder Dali en de dichter schrijver André Breton, tevens informeel leider van de surrealisten in de tijd van Dali, baseren zich daarentegen op het onderbewustzijn, verbeeldingskracht niet gebaseerd op verstand en logica maar het onderbewustzijn.

Volgens Descartes kunnen we de waarheid alleen kennen door aan alles te twijfelen, ook aan het bestaan van een God. Het enige houvast dat we als mensen hebben is de uitspraak van ons verstand “Ik denk dus ik ben”. Het is onze enige toevlucht en redding in een onzekere wereld.

Het door Dali gebruikte motto voor zijn boek heeft Descartes gedaan op 23 jarige leeftijd, 20 jaar voor de publicatie van zijn beroemde "Discours de la Méthode” aldus de katholieke Franse filosoof Jacques Maritain in zijn boek “De Droom van Descartes”, verschenen in 1920-22.  

"Als een acteur die een masker draagt, kom ik naar voren, gemaskerd, op het toneel van de wereld.' […] Het zal aan de gemaskerde filosoof zijn om de wetenschappen te ontmaskeren en hun continuïteit en hun eenheid te laten verschijnen met hun schoonheid” ( De Droom van Descartes, 41, 92 n.25).

Onder filosofen wordt getwist over de betekenis deze uitspraak van de jeugdige Descartes voor zijn latere werk waaronder de Discours de la Méthode. Vanwaar deze maskerade van Descartes om het masker van de wetenschap van zijn tijd af te werpen? Vanwaar de noodzaak om zelf een masker te dragen om de wetenschap van zijn tijd te ontmaskeren?

We laten deze filosofische kwestie over een uitspraak van de nog jonge Descartes voor wat ze is en vragen ons af waarom Dali uitgerekend deze uitspraak van Descartes als motto voor zijn roman gebruikt.

Daarover de volgende keer meer.

 

DE CATALAANSE KWESTIE

Catalaanse medewerksters in het Museum voor Moderne Kunst MACBA in Barcelona, 2009

Als ervaringsdeskundige in de Catalaanse kwestie ben ik voor TV gevraagd door DWDD, Pauw en Eva Jinek. Maar de Catalaanse kwestie is te serieus om tussen de soep en patatten van vermaak en jolijt te worden afgedaan. Dat zou een groot onrecht zijn tegenover de Catalanen. Vandaar deze blog. 

Ik ken een ervaringsdeskundige dankzij mijn vele bezoeken aan Barcelona. Ik ben er zelfs ooit naar het stierenvechten geweest! De Ramblas ken ik als mijn broekzak. Catalaanse kunstenaars als Picasso, Gaudi en Miro zijn mijn vrienden, figuurlijk dan toch. Ik heb gekampeerd aan de Costa Brava toen er nog maar nauwelijks toeristen waren.  Ik was alleen met vrouw en kinderen in het Dali museum in Figueras. Ik dronk cava en Freixenet bubbels toen Spaanse wijn nog onbekend was.

De Catalaanse kwestie ligt me zwaar op de maag, een moeilijk te verteren paella. Wat moet je er mee? Ik begrijp goed dat de helft van de Catalanen onafhankelijk wil worden. Wie wil geen eigen president (of een koningshuis), slagbomen aan de eigen grens, eigen geld (veel Nederlanders willen toch ook de gulden terug), eigen belastingen, een eigen leger met eigen generaals, eigen lintjes  enz. Kortom alles eigen.

Futuristische Paspop, Barcelona 2009

Het belangrijkste is natuurlijk dat je met niemand meer iets te maken hebt. Geen bemoeienis meer van idiote politici ver weg in een andere hoofdstad dan de jouwe waar trouwens rare lui wonen, fascisten naar het schijnt. Nee, ik begrijp de Catalanen wel.

Maar kan dat wel? De Engelsen denken van wel en gaan uit de EU. Wat zien we nu? Verwarring alom in het Verenigd Koninkrijk en politieke strijd hoe het nu verder moet. De eens zo harde stoere Brexit  is veranderd in een slappe pudding. Ze hebben de EU nodig, meer dan ze gedacht hadden. Maar ja, daar hangt wel een prijskaartje aan. 

Weet je wat ik nu zo gek vind van de Catalanen met hun ex-president Puigdemont voorop? Ze willen weg van Madrid en tegelijk bij de EU blijven maar als je met je buurman niet overweg kunt hoe denk je dat dan wel te kunnen met de 28 andere buren van de EU door een deur kunnen? Nog een laatste advies aan de Catalanen, als het mag. Ga eens met de Engelsen praten die weten ondertussen hoe het zit. 

ÖSTERREICH ANDERS GESEHEN 24 (Kunst von Lofer nach Zell am See)

De Heilige Familie, Lofer 13 juni 2014

Arsloch, Lofer 13 juni 2014

"Dali, De Verzoeking van de Heilige Antonius, 1946", Lofer 13 juni 2014

 Bosbeeld, 13 juni 2014

Kletteren auf den Skulpturen verboten!, 13 juni 2014

In Memorie van een verongelukt kind, 13 juni 2014