DAGBOEK VAN HET JAAR ONZES HEREN 2013, DEEL 3

Planchee, Wolstraat, Antwerpen 6 januari

Portret in het rood op de Grote Markt van Antwerpen, 6 januari

Kerststal en boom op de Grote Markt te Antwerpen, 6 januari

Het Stadhuis van Antwerpen, 6 januari 

Frituur n.1 in Antwerpen, 6 januari

Galerie de Zwarte Panter te Antwerpen, 6 januari

Swiet & Seksie (inmiddels verdwenen) te Antwerpen, 6 januari

Ikea langs de A12, 6 januari 

De Rupeltunnel in de A12, 6 januari 

de Kertsboom en kerststal thuis, 7 januari

KERSTMAN AAN DE MUUR

Kerstman op zoek naar zingeving van de Kerstviering?

Ik ben opgegroeid met een kerststal onder een kerstboom. Eigenlijk meer een kerstgrot die mijn moeder handig maakte van speciaal grotpapier. Kerstboom en kerststal zijn samen een prachtig voorbeeld van een perfecte integratie van 2 culturen. De heidense kerstboom als feestelijk symbool van de dagen die weer langer gaan worden en de Christelijke kerststal als aankondiging van een nieuw begin met de geboorte van een mensenkind met een Goddelijke missie om ons te verlossen van het kwaad en de duisternis. Geen marketing bureau die zoiets ook maar in de verste verte had kunnen verzinnen.

De kersstal is een krachtig symbool voor een heleboel Christelijke opvattingen die nog steeds de basis zijn van onze cultuur. Het vertelt het verhaal van de eenvoudige moeder Maria die uitverkoren is om de moeder van de zoon van God te worden, aangekondigd door God zelve met hulp van een engel. Dat is wel even iets anders dan de Griekse en in hun voetspoor de Romeinse Goden die meestal vrouwen misleidden om aan hun Goddelijke trekken te komen.

Maria was getrouwd met Jozef. Samen vormden ze een eenvoudig gezin waarin Jozef als timmerman op eerlijke wijze de kost voor zijn gezin verdiende. Al was hij niet de vader van het kind waar zijn vrouw Maria zwanger van was, hij nam toch zijn verantwoordelijkheid voor haar en haar kind. Een indringende boodschap voor liefde en verantwoord vaderschap.

 'Bitte bei KOTZEN hineinknien' staat er bij de vrouwen wc deur in een Anwerps café. 

De boodschap van de kerststal is ook dat God zijn oog liet vallen op mensen die ondanks hun eenvoud en armoede toch een grote rol in de geschiedenis van de mensheid spelen. Een rol die zo groot is dat drie koningen van heel ver dure geschenken komen brengen aan de pas geborene. Een niet mis te verstane boodschap dat alle mensen voor God gelijk zijn. Vandaar dat in de Christelijke legendes veelvuldig sprake is van rijke zonen en koningsdochters die al hun geld en goed weggeven aan armen omdat ze beseffen dat voor God alleen telt wat je doet voor je naasten die je gelijken zijn. Een opvatting die tot op de dag van vandaag stand heeft gehouden, ook in een ontkerkelijkte samenleving.

De vrees van de toemalige machthebber koning Herodos voor het pas geboren koningskind uit eenvoudige ouders was zo groot dat hij daarvoor alle pasgeborenen uit het stadje Betlehem liet vermoorden. Vanwaar die vrees van een koning voor een pasgeborene? Ziehier een voorbeeld van de macht van de geest, de idee over de heersende politieke macht. Tot op de dag van vandaag geloven mensen daarin zoals we keer op keer kunnen zien op TV als groepen mensen zich geweldloos verzetten tegen onderdrukking en overheersing.

Kerstmis in de wachtzaal van een ziekenhuis.

De kerststal symboliseert in al zijn eenvoud een ommekeer in het denken van de plaats van de eenvoudige vrouw, man en kind in de wereld, de verhouding van God tot de mensen en de idee dat de geest uiteindelijk machtiger is dan welke aardse, materiële macht ook. Bovendien gaat er van de kersstal een grote troost uit voor elk gezin dat in moeilijke omstandigheden verkeert, materieel of geestelijk. En dan heb ik het nog niet eens over de belofte van vrede waarmee uiteraard op de eerste plaats geestelijke, innerlijke vrede wordt bedoeld.

Dit alles is voor mij als ongelovige de reden waarom ik elk jaar toch weer de kersstal bij de kerstboom zet. Daarmee krijgt kerstmis echt zin. Het is ook de reden waarom ik zo treurig wordt van tegen muren klimmende kerstmannen met cadeautjes op hun rug. Een symbool van niks die als modegril dan ook wel weer gauw uit het beeld zal verdwijnen. Niet voor niks proberen veel Hollywood films de kerstman op te tuigen als een man die het goede in ons wakker maakt, die kinderen beschermt tegen het kwade, huiselijke vrede brengt enz.. Een zoektocht naar de zingeving van kerstmis terwijl die al eeuwenlang vastligt in de kerststal, tenminste als je die wilt zien.

KATHOLIEKE EN ANTI-KATHOLIEKE DIEREN

 Je zou kunnen zeggen dat de ezel op dit schilderij een ereplaats heeft tussen Maria en Jozef. Ooit werd dit schilderij toegeschreven aan de Brabantse schilder Jheronimus Bosch. Onderzoek heeft uitgewezen dat het dateert van na de dood van Bosch. Het schilderij staat nu bekend als van een navolger van Bosch en is te zien in het Wallraf-Richartz museum te Keulen.

Hoewel ik een katholieke opvoeding heb gehad, wist ik niet van het bestaan van katholieke dieren totdat Gerard Reve erover schreef. Welke dieren volgens hem katholiek waren, staat me niet meer bij al zal de ezel er wel bij zijn. Volgens hem zou God namelijk op aarde wederkeren in de gedaante van een ezel:

’Als God zich opnieuw in Levende Stof gevangen geeft, zal hij als ezel terugkeren, hoogstens in staat een paar lettergrepen te formuleren, miskend en verguisd en geranseld, maar ik zal hem begrijpen en meteen met hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om zijn hoefjes, dat ik niet te veel schrammen krijg als hij spartelt bij het klaarkomen.’ (GK van het Reve, ‘Brief aan mijn Bank’, verschenen in het eerste nummer van ‘Dialoog, tijdschrift voor homofilie en maatschappij’, 1965)

Volgens de overlevering en getuige de oudste schilderkunstige afbeeldingen was de ezel samen met de os getuige van de geboorte van Jezus Christus. Niet zo gek want JC werd geboren in een stal.  Hoewel het kan ook gewoon een woonhuis geweest zijn. Tot ver in de negentiende eeuw was bij veel boeren de stal immers ook meteen woonhuis. Dieren en mensen deelden in de winter zoveel mogelijk dezelfde ruimte en daarmee ook lichaamswarmte. Ik weet nog dat bij mijn opa en oma aan mijn vaders kant de deel waar de koeien in de winter op stonden slechts met een enkele muur gescheiden was van de woonkeuken. De poepdoos lag trouwens ook in een hoek op de deel.

Op dit schilderij is goed te zien dat de de stal van Betlehem het midden houdt tussen een woonhuis en een stal. Het schilderij is een van de oudste afbeeldingen van een kerststal uit onze landsdelen (omstreeks 1446). Het is van Rogier van der Weyden en te zien in de Gemälde Galerie in Berlijn.

Het lam lijkt me ook een katholiek dier. JC wordt immers wel het ‘Lam Gods’ genoemd. Op het beroemde altaarstuk ‘Het Lam Gods’ (1432) van de gebroeders Jan en Hubert van Eijck, te zien in de Sint Baafskathedraal in Gent, wordt deze beeldspraak schilderkunstig uitgewerkt. JC werd 'Lam Gods' genoemd door Johannes de Doper. In deze beeldspraak is JC het zoenoffer dat God brengt door zijn zoon JC mens te laten worden en de dood van de mensen te laten sterven.

Een andere beeldspraak is die van JC zelf afgebeeld als een herder met op zijn schouder een verdwaald lammetje. Deze beeldspraak leerde ons katholieke kinderen dat JC zich om elk schaap, hoe klein en verdwaald ook, bekommerde en hem persoonlijk ging zoeken en terugbrengen naar de kudde der gelovigen.

Een heel belangrijk dier voor katholieken is de duif. Niet als symbool van de vrede maar als die van de Heilige Geest. Zoals bekend is God een heilige drie-eenheid of drievuldigheid: God de Vader, God de Zoon (JC) en God de Heilige Geest. Dit geloof in de drievuldigheid (Trinitas) wordt bevestigd telkens als je een kruisteken maakt en ondertussen uitspreekt ‘In naam van de vader, de zoon en de heilige geest’.

Ik twijfel of je de slang wel een katholiek dier mag noemen ook al neemt hij in de katholieke wereld een belangrijke plaats in maar dan als opponent van God. Het was immers de duivel die in de gedaante van een slang in de boom van kennis van goed en kwaad de eerste vrouw Eva wist te verleiden van de vruchten van die boom te eten. De slang staat aan het begin van de erfzonde en daarmee het kwaad in de wereld.

De geboorte van JC om de mensheid van deze erfzonde te bevrijden was uiteraard een genadeloze klap voor de duivel. Daarom wordt Maria, de moeder van JC, vaak afgebeeld met haar bevallige voet op de kop van een slang. Ze verplettert op die manier de duivel. De slang zou je dus beter een anti-katholiek dier kunnen noemen. Dat klopt wel. Slangen hebben onder de mensen een slechte naam. Zo zie je maar weer hoe dicht de beeldspraak bij de werkelijkheid staat ook al blijft het allemaal wel een kwestie van geloven.