ONRUST IN HET KNUFFELPARADIJS

Geen schilder heeft zo goed de verwarring tussen mens en dier in beeld weten te brengen 
dan deBrabantse schilder Hieronymus Bosch. 
(Fragment uit het rechterpaneel van "De Tuin der Lusten", 
getiteld "Het Laatste Oordeel")

De katholieke schrijver Gerard Reve vroeg zich af of dieren ook katholiek waren en in de hemel konden komen. Een vraag die ons er aan herinnert dat sommige mensen over dieren praten alsof het eigenlijk net mensen zijn, tenminste de wat groter formaat dieren. Voor de kleintjes is zulk meeleven niet weggelegd. Die mogen zich dood vliegen tegen autoruiten. 

Dieren zijn gemakkelijker dan mensen. Als je ze eenmaal getemd hebt dan heb je rust en liefde van ze. Ze laten zich gemakkelijker knuffelen dan menig mens. Ze spreken je niet tegen, beginnen geen ongemakkelijke discussies en kunnen niet stemmen. 

In onze consumptiemaatschappij met overdaad aan eten en drinken, we worden alsmaar dikker, is voor veel mensen het dier op de eerste plaats een knuffel geworden en wie wil nou zijn knuffel dood maken om op te eten? Dat het in de natuur vaak eten is of zelf opgegeten worden, wil men niet meer weten. In ons beschaafd en geprogrammeerd consumptieparadijs komen we zulke “wilde” dieren niet meer tegen tenzij in de dierentuin achter tralies of in een natuurfilm. 

Dat vinden dierenliefhebbers dan weer zielig. Dieren "horen" niet achter tralies. dat is waar maar ze "horen" ook niet in een doorzonkamer de hele dag te zitten en gevoerd te worden. Bij ziekte er mee naar een dierenarts gaan, is net zo min natuurlijk. Dus wat is het nu? Een dier mag gebruikt worden als huisdier of een dier hoort thuis in de natuur? 

Sommige mensen zijn voor dat laatste. Terug naar de natuur met de dieren en de planten. We moeten de natuur of teruggeven wat we genomen hebben of op zijn minst in stand houden wat er is. Verandering is uit den boze want achteruitgang voor de natuur. Onzin natuurlijk, want de natuur is constant veranderd tot aan de ligging van de zeeën en de continenten toe. 

Volgens dit nostalgisch, romantisch, utopische gedachtengoed moeten unieke broedgebieden blijven waar ze zijn. De Wadden zijn een uniek natuurgebied dat we moeten laten zoals het is. Maar een terug naar de natuur is in een dicht bevolkt land als Nederland niet mogelijk als het al ooit ergens is uit te voeren. Nederland is al lang een groot stadspark geworden, waar alles georganiseerd en gepland is, ook de natuur. Ik zou zeggen, wen er maar vast aan of begin naders een campagne om Nederland te ontvolken. 

In de Oostvaardersplassen kwam het tot een botsing tussen preciezen en rekkelijke natuurgelovers. Aan de ene kant degenen die ten koste van dierenleed terug willen naar de natuur ook al is het maar op een beperkt aantal hectaren achter hekken. Aan de andere kant de mensen die de dieren zien als een ander soort medemens die geknuffeld en beschermd moet worden zonodig tegen de natuur. De laatsten vinden dat dieren achter een hek bijgevoederd moeten worden, de eersten vinden dat dieren op natuurlijke wijze dienen dood te gaan desnoods aan honger en ziekte. 

Beide groepen hebben mijns inziens ongelijk. Door dieren op “onnatuurlijke” wijze bij te voederen in wintertijd zal de populatie achter het hek onvermijdelijk te groot worden en dan moeten er alsnog dieren afgeschoten worden. Dieren achter een hek zetten om ze daar op natuurlijke wijze te laten leven en dood gaan is net zo “onnatuurlijk”. 

Wij mensen hebben de natuur al lang geleden naar onze hand gezet en nu zitten we met de gebakken peren. Wat “natuurlijk” zou zijn, is voor ons mensen als gevolg van ons eigen optreden in de natuur ongrijpbaar geworden. Het gevolg is begripsverwarring en knetterende ruzies hoe het nu verder moet. Het dierenrijk omtoveren tot een knuffelrijk of de dieren onderbrengen in kleine natuurparadijzen waar ze volgens de wetten van de natuur zouden leven en sterven. Het meest logische zou zijn om Nederland te ontvolken en zo het land terug te geven aan de natuur.

KATHOLIEKE EN ANTI-KATHOLIEKE DIEREN

 Je zou kunnen zeggen dat de ezel op dit schilderij een ereplaats heeft tussen Maria en Jozef. Ooit werd dit schilderij toegeschreven aan de Brabantse schilder Jheronimus Bosch. Onderzoek heeft uitgewezen dat het dateert van na de dood van Bosch. Het schilderij staat nu bekend als van een navolger van Bosch en is te zien in het Wallraf-Richartz museum te Keulen.

Hoewel ik een katholieke opvoeding heb gehad, wist ik niet van het bestaan van katholieke dieren totdat Gerard Reve erover schreef. Welke dieren volgens hem katholiek waren, staat me niet meer bij al zal de ezel er wel bij zijn. Volgens hem zou God namelijk op aarde wederkeren in de gedaante van een ezel:

’Als God zich opnieuw in Levende Stof gevangen geeft, zal hij als ezel terugkeren, hoogstens in staat een paar lettergrepen te formuleren, miskend en verguisd en geranseld, maar ik zal hem begrijpen en meteen met hem naar bed gaan, maar ik doe zwachtels om zijn hoefjes, dat ik niet te veel schrammen krijg als hij spartelt bij het klaarkomen.’ (GK van het Reve, ‘Brief aan mijn Bank’, verschenen in het eerste nummer van ‘Dialoog, tijdschrift voor homofilie en maatschappij’, 1965)

Volgens de overlevering en getuige de oudste schilderkunstige afbeeldingen was de ezel samen met de os getuige van de geboorte van Jezus Christus. Niet zo gek want JC werd geboren in een stal.  Hoewel het kan ook gewoon een woonhuis geweest zijn. Tot ver in de negentiende eeuw was bij veel boeren de stal immers ook meteen woonhuis. Dieren en mensen deelden in de winter zoveel mogelijk dezelfde ruimte en daarmee ook lichaamswarmte. Ik weet nog dat bij mijn opa en oma aan mijn vaders kant de deel waar de koeien in de winter op stonden slechts met een enkele muur gescheiden was van de woonkeuken. De poepdoos lag trouwens ook in een hoek op de deel.

Op dit schilderij is goed te zien dat de de stal van Betlehem het midden houdt tussen een woonhuis en een stal. Het schilderij is een van de oudste afbeeldingen van een kerststal uit onze landsdelen (omstreeks 1446). Het is van Rogier van der Weyden en te zien in de Gemälde Galerie in Berlijn.

Het lam lijkt me ook een katholiek dier. JC wordt immers wel het ‘Lam Gods’ genoemd. Op het beroemde altaarstuk ‘Het Lam Gods’ (1432) van de gebroeders Jan en Hubert van Eijck, te zien in de Sint Baafskathedraal in Gent, wordt deze beeldspraak schilderkunstig uitgewerkt. JC werd 'Lam Gods' genoemd door Johannes de Doper. In deze beeldspraak is JC het zoenoffer dat God brengt door zijn zoon JC mens te laten worden en de dood van de mensen te laten sterven.

Een andere beeldspraak is die van JC zelf afgebeeld als een herder met op zijn schouder een verdwaald lammetje. Deze beeldspraak leerde ons katholieke kinderen dat JC zich om elk schaap, hoe klein en verdwaald ook, bekommerde en hem persoonlijk ging zoeken en terugbrengen naar de kudde der gelovigen.

Een heel belangrijk dier voor katholieken is de duif. Niet als symbool van de vrede maar als die van de Heilige Geest. Zoals bekend is God een heilige drie-eenheid of drievuldigheid: God de Vader, God de Zoon (JC) en God de Heilige Geest. Dit geloof in de drievuldigheid (Trinitas) wordt bevestigd telkens als je een kruisteken maakt en ondertussen uitspreekt ‘In naam van de vader, de zoon en de heilige geest’.

Ik twijfel of je de slang wel een katholiek dier mag noemen ook al neemt hij in de katholieke wereld een belangrijke plaats in maar dan als opponent van God. Het was immers de duivel die in de gedaante van een slang in de boom van kennis van goed en kwaad de eerste vrouw Eva wist te verleiden van de vruchten van die boom te eten. De slang staat aan het begin van de erfzonde en daarmee het kwaad in de wereld.

De geboorte van JC om de mensheid van deze erfzonde te bevrijden was uiteraard een genadeloze klap voor de duivel. Daarom wordt Maria, de moeder van JC, vaak afgebeeld met haar bevallige voet op de kop van een slang. Ze verplettert op die manier de duivel. De slang zou je dus beter een anti-katholiek dier kunnen noemen. Dat klopt wel. Slangen hebben onder de mensen een slechte naam. Zo zie je maar weer hoe dicht de beeldspraak bij de werkelijkheid staat ook al blijft het allemaal wel een kwestie van geloven.