HET DICHTERLIJKE COMMUNISME VAN PABLO NERUDA (deel I)

De voorkant van het autobiografische "Neruda, Confieso que he vivido"
(Ik bekend dat ik heb geleefd). De onderste foto is gemaakt in zijn huis
'La Chascona' in Santiago. Tegenwoordig is het een museum.

Reizend door Chili kom ik op het idee om de autobiografie van Pablo Neruda (1904-1973) te lezen: “Neruda, Confieso que he vivido” (Ik beken dat ik geleefd heb), een uitgave van Pehuén 2005. Een mooie gelegenheid om eens aan de hand van zijn eigen geschrift uit te zoeken wat deze dichter en Nobelprijswinnaar voor litteratuur (1971) bezielde om zijn leven lang communist te blijven. Het blijkt een wat men zou kunnen noemen dichterlijke autobiografie te zijn. Dichterlijk in de ouderwets of is het klassieke zin van het woord; veel omhaal van woorden, (politieke) romantische passie en getuigenissen.

“Ik moest lijden en strijden, liefhebben en zingen; ik kreeg mijn deel van de wereld, de zege en de nederlaag, ik probeerde de smaak van het brood en het bloed. Wat wil een dichter nog meer? En alle alternatieven, vanaf het verdriet tot aan de kussen, vanaf de eenzaamheid tot aan het volk, overlevend in mijn poëzie, handelend in haar, want ik heb geleefd voor mijn poëzie en de poëzie heeft mij door worstelingen heen geholpen. Bij alle beloningen die ik gehad heb, vluchtige beloningen als vlinders die gelijk pollen ontsnappen, was een hoofdprijs, een prijs die velen minachten omdat hij voor velen onbereikbaar is. Door de harde les van de schoonheid, ben ik de dichter van mijn volk geworden.” (blz. 236)

De eetkamer in 'La Chascona' het voormalige woonhuis van Neruda in Santiago. Het huis is door Neruda gebouwd als een soort geheim liefdesnest voor hem en zijn  minnares Matilde Urritia met wie hij in 1963 trouwde. Voor haar schreef hij de liefdesgedichten in 'Los versos del Capitan' in 1951. Het hoofdstuk dat hij hieraan wijdt in zijn autobiografie heet ook 'Los versos del Capitan'. (290-296). Hij heeft de gedichten geschreven op het Italiaanse eiland Capri, waar hij samen met Matilde tijdelijk in een villa woonde, hen aangeboden door don Erwin, 'eigenaar van half Capri' zaldus Neruda.

Halverwege zijn autobiografie stuitte ik op deze dichterlijke passage van Neruda over de band tussen zijn poëtische en politieke geloof. Poëzie in dienst van het volk. Kan het romantischer en  Latijns Amerikaanser? De dichter die ten strijde trekt voor zijn volk. Voor Neruda is dat een volk van onderdrukte en uitgebuite mijnwerkers, arbeiders en armen. Net als bij de meeste communisten vallen ook bij Neruda volk en arbeidersklasse in de brede betekenis van het woord samen. Een misverstand dat tot veel politieke verwarring en erger heeft geleid.

Dat misverstand is begonnen in de Spaanse burgeroorlog, zoals trouwens bij veel intellectuelen en kunstenaars in die tijd. Zijn keuze voor het communisme wordt geboren enerzijds uit verachting voor de anarchisten die hij in Madrid tijdens de burgeroorlog leerde kennen. Volgens Neruda lijden die aan eigendunk en zelfgenoegzaamheid, ijdeltuiterij en opgeblazen heldenstatus anderzijds uit bewondering voor de communisten die “de enige georganiseerde macht waren die een leger vormde om het hoofd te bieden aan de italianen, de duitsers, de moren en de falangisten. En tegelijkertijd waren ze de morele kracht die het verzet en de anti-fascistische strijd overeind hielden.” (blz. 186) De rest van het hoofdstuk “Ik koos een weg” , het hoofdstuk waar hij zijn liefde voor het communisme belijdt (blz. 185 – 204), gaat over de Spaanse communistische dichter Rafael Alberti die voor hem een voorbeeld is. 

Pablo Neruda met zijn vrouw Matilde Urrutia (1912 - 1985), zijn derde vrouw, in Moskou met uitzicht op het Rode Plein. 

Met zijn keuze hoorde Neruda tot de “twintigste eeuwse communistische artistieke klasse” of liever “de twintigste eeuwse Sovjet communistische artistieke klasse” waartoe veel beroemd geworden West en Oost Europese kunstenaars behoorden, maar ook Russische en zelfs Chinese kunstenaars. In het boek maak je o.a. kennis met de Mexicaanse schilders Diego Rivera en Siqueiros, de Franse surrealistisch schrijver/dichter Paul Eluard, de Spaanse kunstschilder Picasso, de Italiaanse fotografe Tino Modotti enz. 

In 1949 brengt hij zijn eerste bezoek aan de Sovjet Unie. “Ik hield van het begin van de Sovjet grond en begreep dat vandaar niet alleen een morele les vertrok naar alle uithoeken van het menselijk bestaan, in gelijkheid van kansen en een groeiende vooruitgang in productie en verdeling maar ik voelde ook aan dat vanuit dit land van steppen, met zoveel pure natuur, een grote vlucht zou beginnen. De gehele mensheid beseft dat daar gewerkt wordt aan de reusachtige waarheid en dat de wereld verbijsterd wacht op wat er gaat gebeuren. Sommigen dachten aan terreur, andere wachtten simpelweg, anderen dachten te voorvoelen wat zou komen.” (blz.268)

Het is alles dichterlijke bewondering voor de Sovjet Unie, zonder ook maar een spoor van twijfel, nadere beschouwing of analyse. In 1949 was de Koude Oorlog al uitgebroken. Terwijl het de strijd van Stalin tegen het fascisme bewondert, besteedt hij in zijn boek nergens enige aandacht aan Engeland, de Verenigde Staten, Canada zeg maar de westerse democratieën die toch ook grote offers brachten en inspanningen hebben geleverd in de oorlog tegen Duitsland. De oorlog tegen Japan bestaat in zijn wereld zelfs niet.

De ontmaskering van Stalin met zijn moorddadige showprocessen en moorddadige concentratiekampen door Chroesjtsjov op het 20ste en 22ste Communistische Partijcongres (1956 en 1961) brachten Neruda niet van zijn geloof af in de Sovjet Unie en het Sovjet communisme. In zijn verslag over zijn tweede reis naar China (1957) wijdt hij er slechts een kleine overdenking aan. “Het document van het 20ste Congres was een golf die ons en alle revolutionairen, naar nieuwe situaties en conclusies bracht. Sommigen voelden het als geboren worden uit nood als gevolg van de harde onthullingen, het gevoel opnieuw geboren te worden. We worden vrij van duisternis en angst , paraat om door te gaan op de weg met de waarheid in de hand.” (blz. 322) Overigens prijst hij in dat verslag de Chinese Revolutie op dezelfde dichterlijke bijna  pathetische manier als de Russische Revolutie.

Geen wonder dus dat hij een schrijver en tevens Nobelprijswinnaar voor litteratuur, de Rus Boris Pasternak (de schrijver van o.a. Doctor Zhivago) neerzet als een “eerlijke reactionair die bij de omwenteling in zijn vaderland niet verder kon kijken dan een verlichte koster.” (blz. 269) In de rest van de volgende 200 bladzijden in zijn boek tot aan het jaar 1973 besteed hij geen enkele aandacht aan dissidente schrijvers of dichters in de Sovjet Unie. Geen Jevgenia Ginsberg, geen Nadezjda Mandelstam, geen Andrej Sinjavski, geen Jelena Bonner en Andrey Sacharov, geen Andrei Amalrik en zelfs geen Alexandre Solsjenitzin. Hoe het mogelijk is dat een dichter en diplomaat als Neruda deze schrijvers met hun processen, jarenlange opsluitingen en verbanningen nergens in zijn boek noemt, is mij een raadsel.