LANDSCHAP EN WERELDBEELD 1: RELIGIE

Jacopo Bellini, (ca.1400-1470), Der heilige Hieronymus
in der Wildernis um 1460.
Op dit schilderij dient het landschap uitsluitend ter ondersteuning van het motief.

Een tijdje geleden ben ik naar de tentoonstelling “Landschaftssicht als Weltsicht” in het ‘Museum unter Tage’ te Bochum, Duitsland geweest. Een typisch Duits compacte titel voor wat in het Nederlands vertaald kan worden als “Kijk op het Landschap als Wereldbeeld”. 

Het museum omschrijft het als volgt: “Wie kaum ein anderes Medium eignet sich die künstlerische Landschaftsdarstellung dazu, die Rolle des Individuums in der Welt bzw. den Blick des Einzelnen auf seine jeweilige Umwelt zu reflektieren: Landschaftssicht ist immer auch Weltsicht.”

Even verderop omschrijft het museum de tentoonstelling als een overzicht van de ontwikkeling van het landschap als “Resonanzraum kür Individuum und Gesellschaft”, wat betekent dat in elke tijd, elk individu zijn eigen wijze van kijken heeft die uiteraard zijn neerslag krijgt in het schilderij.

Hyronimus Bosch (1450-1516),
"De Heilige Hyronimus boetend in de wildernis",
Museum voor Schone Kunsten te Gent.
Bij Bosch krijgt het landschap de rol van het Kwaad toebedeeld.

De tentoonstelling begint met een aan de 15e eeuwse Italiaanse schilder Jacopo Bellini (ca.1400-1470) toegeschreven schilderij. Het fantasie landschap met gouden hemel dient ter ondersteuning van de afgebeelde gekruisigde Christus. De gouden hemel en het gouden aureool om het hoofd van de gekruisigde Christus en de heilige Hyronymus benadrukt het heilige en religieuze karakter van de afbeelding. Dat toen de schilderkunstige onderwerpen religieus waren spreekt vanzelf. Bovendien was de belangrijkste schilderkunstige opdrachtgever de kerk. 

Nog in dezelfde eeuw zien we dat onze eigen Hyronimus Bosch (1450-1516) op een heel andere manier zijn schilderkunstige landschappen invult. Zijn Heilige Hyronimus ligt alles behalve in een vriendelijk landschap te bidden. Integendeel, het is een dreigend of zelfs kwaadaardig landschap. Het is een landschap van het kwaad. Voor de heilige ligt een poel des bederfs. De uil en de hond zijn kwaad gezind. De planten en boom zitten vol rot en bederf. Het landschap verder weg is ook al niet uitnodigend. Het straalt verlatenheid en eenzaamheid uit, geen geborgenheid, veiligheid of menselijke warmte. 

Het landschap van Bosch is net als dat van Bellini een geestelijk religieus landschap. Bellini verwijst met zijn afbeelding naar de kruisiging van Christus als de redder van de menselijke ziel voor de eeuwigheid. Bosch verwijst met zijn landschap naar de zondige en uiteindelijke ondergang 

van de wereld. Net als de heilige Hyronimus moeten we tot God bidden voor de redding van onze ziel. 

Pieter Bruegel de Oudere (ca.1525-1569), Jagers in de sneeuw,
Kunsthistorisches Museum te Wenen.
De dieptewerking met op de voorgrond de jagers en achter de bergen is indrukwekkend. 
De hoogte is ook prachtig door de plaatsing van de vogel hoog in de lucht. 
De afwisseling tussen lach en donker, wit en zwart is gebalanceerd. 
De compositie leidt het oog van hoog naar laag, van grote naar kleine mensen, 
van dichtbij naar ver. 
De mens is in het schilderij groot en tegelijk klein. 
Stad en platteland wisselen elkaar op een prachtige manier af. 
Nog steeds kun je dit beleven in het landschap rond Brussel, de woonplaats van Bruegel. 
Om al deze redenen is dit een van de beste en mooiste landschap schilderijen in de wereld. 
Het is onovertroffen. 

De latere eveneens Brabantse landschapschilder Pieter Bruegel de Oudere (ca. 1525-1569) is nog beïnvloed door Bosch maar is toch wat meer op de wereld van de mensen gericht. Brueghel heeft meer oog voor het getob en de dwaasheden van de mensen dan op het kwaad à la Bosch. Terwijl bij Bosch de mensen verloren zielen zijn, tenzij ze zich tot God en Christus wenden, zijn de mensen bij Brueghel weliswaar dwaas en tobberds maar ze scheppen zich ook een min of meer veilige dorpse wereld in harmonie met de hen omringende natuur. Vooral dat laatste thema werkt Brueghel in veel schilderijen uit, maar nergens zo mooi en goed als op het schilderij “Jagers in de sneeuw”.