REMBRANDT EN DE MODERNISTEN

Een kunstwerk van Robert Watts.
In het museum stond de volgend tekst over 

Op de tentoonstelling “Die Gegenwart der Moderne” in het Weense MUMOK overviel mij opnieuw een gevoel van onmacht en wanhoop. De moderne kunst tot pakweg ongeveer 1960 boeit en inspireert me zoals bijvoorbeeld en uiteraard Picasso, Mondriaan en COBRA. Maar daarna wordt het moeilijk zoals de handtekening van Rembrandt in neonrood, die maakt je radeloos. Wat is daar de bedoeling van of is er geen bedoeling maar speelt de kunstenaar gewoon met de naam van de wereldberoemde schilder en ons kijkers in de hoop zo aandacht te trekken? Is het een vorm van marketing, van branding d.w.z. je naam op de markt brengen? Zou zo maar kunnen. Kunstenaars moeten ook brood op de plank hebben.

Aan de muur in het museum lees ik het volgende: "Het modernistische geloof in vooruitgang volgens hetwelk elke stijl voortkomt uit de voorafgaande om aldus een continue evolutie in de kunst mogelijk te maken,is herhaaldelijk bekritiseerd en ondermijnd....Robert Watts reduceert de helden van de klassieke kunstgeschiedenis (hier Rembrandt) tot neon handtekeningen."

Ik sprak later 2 mensen die toevallig ook naar de tentoonstelling waren geweest. Ze wisten er geen raad mee. Ze snapten bijna van geen enkel kunstwerk waar het over ging en wat de kunstenaar met zijn werk voor had. Gebrek aan scholing in de kunsten? Dat kan natuurlijk want kunst moet je leren net als muziek luisteren, fotograferen en muren metselen. Niks komt je zo maar aanwaaien. Je moet er moeite voor doen. De twee behoren beiden echter tot de beter geschoolden en daarom ook hadden ze het gewaagd om naar de tentoonstelling te gaan. Ondanks deze heldendaad kwamen ze zo goed als met lege handen terug.

Ik ontdekte dank zij de zaalwachters dat de kunstenares Anna Artaker (geen pseudoniem) oude groepsfoto's van experimentele en moderne kunstenaars van verzonnen namen had voorzien om zo aan te tonen dat vrouwen niet meetelden. Ze doet dat door de vrouwen op de foto's met hun echte naam aan te duiden en de mannen dus verzonnen namen te geven. Kunst in dienst van de vrouwenemancipatie, maar is dat kunst? Deze foto toont is van een groep COBRA kunstenaars voor het Stedelijk Museum in Amsterdam (1949) ter gelegenheid van de eerste en gerucht makende COBRA tentoonstelling. De enige vrouw in de groep is Lotte van der Gaag, toen blijkbaar de enige vrouwelijke schilder van het gezelschap.

Wat is er met de moderne maar vooral de eigentijdse kunst aan de hand? Ik denk dat we te maken hebben met 3 problemen voor de gemiddelde kunstminnaar:
1. Er is geen eenduidig alom begrepen verhaal meer.
2. De schilderkunst en beeldhouwkunst zijn niet meer ambachtelijk.
3. Het geloof in Schoonheid is in diskrediet geraakt.

Het alomvattende religieuze Christelijke verhaal verteld in het Oude en Nieuwe Testament waarmee de schilderkunst in de Westerse wereld is begonnen, is uiteen gevallen en wordt heden ten dage zelfs niet meer begrepen. Het is niet meer allesomvattend ondanks dat het nog steeds deel uitmaakt van onze historische identiteit.

Het religieuze verhaal is door de wetenschap uiteen gerafeld, in stukken opgedeeld en uiteindelijk in de marge van ons bewustzijn terecht gekomen als een relikwie uit het verleden. We hebben er niks meer mee. Intussen heeft de wetenschap geen kunstenaars nodig om zijn verhaal te vertellen. Het vertelt zelf zijn verhalen of vangt ze in foto's en films van soms onwaarschijnlijke micro- en macro ontdekkingen.

Dank zij de toegepaste wetenschap zijn realistische weergaven van de mensen en de natuur ook niet meer nodig. Dat kun je gerust overlaten aan fotografen en filmers. De kunstenaar kan natuurlijk nog wel zijn hoogst persoonlijke kijk op de werkelijkheid maar wie weet dan waar hij het over heeft? Je moet dus eerst zijn verhaal lezen en dan kijken of je er wat mee kunt en dat is natuurlijk ook weer een heel gedoe.

Een merkwaardig gevolg van de wetenschappelijke en technische vooruitgang is dus dat er geen bindend gemeenschappelijk verhaal meer is maar dat iedereen op zoek is naar zijn eigen verhaal. Dat heet individualisering en daar lijkt voorlopig nog lang geen einde aan te komen. De samenleving is terecht gekomen in een zich autonoom voltrekkende splitsing in individuen zoals bij een kernsplitsing. Zal die samenleving uiteindelijk net zoals een kernbom ontploffen om met mens en al definitief uit het heelal te verdwijnen of komt er toch weer samenhang?

De meeste mensen worden niet alleen geboeid door een verhaal maar ook door de manier waarop het verteld of uitgebeeld wordt. Daarvoor had je het ambacht van schilderen of beeldhouwen. Om zich die kunst van schilderen en beeldhouwen eigen te maken moest men jaren lang oefenen. Het was bovendien weinigen gegeven om meester te worden in het vak. Sinds de eis tot realisme is verdwenen uit de schilderkunst, is het ambachtelijke minder belangrijk geworden. Hedendaagse schilderkunst houdt zich niet meer bezig met de perfecte stof uitdrukking, de illusionaire weergave van de huid of de ingewikkelde plooien van een kleed. Allemaal zaken die we in de klassieke schilderkunst zo bewonderen en dus weten we nu niet meer waar ons nog aan te vergapen.

Twee zaalwachters in het Mumok.

De derde poot die onder de hedendaagse kunst is weggezaagd is die van de schoonheid. Zijn de kunsten niet altijd bedoeld geweest om ons de schoonheid te geven als wapen tegen het kwade en het lelijke? Maar de Tweede Wereldoorlog leerde ons dat schoonheid de mensheid helemaal niet wapent tegen onmenselijkheid. Schoonheid houdt het kwade niet op afstand. Integendeel, in de concentratiekampen met hun geïndustrialiseerde vernietiging van mensen, bleken schoonheid en kwaad zelfs naast elkaar te kunnen bestaan.

Daarom dichtte Lucebert (1924-1994) “In deze tijd heeft wat men altijd noemde / schoonheid schoonheid haar gezicht verbrand, zij troost niet meer de mensen zij troost de larven de reptielen en de ratten” (‘apocrief / de analphabetische naam’. In: Lucebert, verzamelde gedichten. De Bezige Bij, Amsterdam 2002, p. 13-79). De klassieke schoonheid is ongeloofwaardig geworden na de concentratiekampen en de alles verwoestende Tweede Wereldoorlog die eindigde met atoombommen op de Japanse steden Hirosjima en Nagasaki. Die verwarring over schoonheid en kunst bestaat nog steeds. Veel mensen geloven nog in de schoonheid maar de kunstenaar heeft er maar weinig meer mee.


De hedendaagse kunstenaar is dus op zoek naar een nieuw verhaal, nieuwe ambachtelijkheid en schoonheid die geen schoonheid mag zijn.