SALVADOR DALI: PIET MONDRIAAN IS EEN NUL

Dali (rechts) legt aan de fotograaf Philippe Halsman (links) uit dat Piet Mondriaan, wiens voornaam hij verbastert tot Pjet, tegenover Dali staat.Op de schilderezel staat een zogenaamde Mondriaan.(screenshot uit de documentaire 'Salvador Dalí - Tragikomisch genie' is een film van François Lévy-Kuentz).

In een zwart wit filmpje in een documentaire over Dali zien we een verontwaardigde Dali met zijn wandelstok een stel schilderezels omver slaan.(Zie de blog 'Dali en de Kantwerkster van Vermeer' voor de documentaire) Geen schilderezels op de foto, roept hij. Daar houdt hij niet van. Je ziet dan al een glimp van een schilderezel met daarop een schilderij dat veel weg heeft van een Mondriaan. Dali is in de studio van de Noord Amerikaanse beroemde fotograaf Philippe Halsman om te werken aan een fotoreeks van zichzelf die hij zelf heeft ontworpen. De scène met de schilderezel heeft Dali zelf hoogst waarschijnlijk ook bedacht, evenals de volgende scène waarin hij aan de hand van Mondriaan les geeft over moderne kunst.

Hij staat als een schoolmeester naast de schilderezel met daarop de vermoedelijk door hemzelf gemaakte Mondriaan en geeft uitleg. Fotograaf Halsman staat er met zijn camera om zijn nek bij als een schooljongen geduldig luisterend naar Dali. Hij spreekt de naam Piet uit als Pjet, niet ongebruikelijk voor Spaanstaligen, zo weet ik uit ervaring. Dan herhaalt hij Pjet, Pjet, Pjet en verandert het in “njet” wat in het Russisch nee betekent, zo legt hij uit. Vervolgens roept hij zijn eigen naam Dali, Dali, Dali en dat wordt dan “da”, wat in het Russische ja betekent.

Een deel van de puntenlijst van Dali (screenshot van de genoemde documentaire)

Dan zien we in de documentaire een puntenlijst, een schoolrapport dat Dali aan de hand van een aantal criteria heeft gemaakt van de grote meesters der schilderkunst. Dat lijstje heb ik nergens anders terug kunnen vinden dus heb ik het op basis van de filmbeelden gereconstrueerd. Hij geeft punten voor vakmanschap, inspiratie, kleurgebruik, ontwerp, genialiteit, compositie, originaliteit en ambitie. Wat meteen opvalt als je de lijst overziet, is dat hij zichzelf niet tot de grootste meesters van de schilderkunst rekent, terwijl dat toch voor hand ligt. Dali prijst immers zichzelf nogal eens de hemel in. Blijkbaar is dat een pose en beseft hij wel degelijk dat sommige schilders zijn meerderen zijn.

De door mij gereconstrueerde puntenlijst van Dali aan de hand van filmbeelden in de genoemde documentaire.

Leonardo da Vinci,Velazquez, Rafael en Vermeer laat hij voorgaan. Vermeer is zelfs de absolute top van alle schilders op zijn lijstje. Vermeer krijgt voor alle aspecten van de schilderkunst van Dali het maximum van 20 punten. Dali zelf vormt samen met landgenoot Picasso en de klassieke schilder Ingres een subtop. Dat de moderne kunstenaar Picasso nog zo hoog scoort valt me mee van Dali. Misschien omdat hij niet abstract is? De abstractere Manet en de veel abstracte Mondriaan komen er in ieder geval veel slechter vanaf.

De klassieke schilders - Meissonier en Bouguereau – krijgen van Dali ook lage punten. De twee moderne schilders op het lijstje met lage cijfers zijn dus Manet en Mondriaan. Mondriaan heeft zelfs alleen maar nullen. Blijkbaar is Mondriaan voor Dali het absolute dieptepunt in de moderne schilderkunst, de Njet ofwel de ondergang van de schilderkunst. De Nederlandse schilderkunst kent dus volgens Dali met Vermeer en Mondriaan zowel het hoogtepunt als het dieptepunt van de schilderkunst.

Screenshot van de genoemde documentaire

Volgens Dali “is de hele hedendaagse kunst een ramp. Die ramp is de voorwaarde voor een geestelijke renaissance”. Wij worden als kijkers uiteraard verondersteld te beseffen dat met Dali die geestelijke renaissance begonnen is. Hij is al twee jaar bezig met het schilderen van anti-materie engelen. “Alle natuurkundigen hebben het tegenwoordig over de anti-materie. Men beseft stilaan dat de materie de wetenschap aan het ontsnappen is. Materie blijkt niets anders te zijn dan energie. Alles waar men van aannam dat het materie was, is zich aan het vergeestelijken,” aldus Dali. Dali presenteert zich als de man tussen schilderkunst en moderne wetenschap die op weg is het geestelijke leven als de echte materie te ontdekken. Maar van moderne abstracte kunst moet hij niks hebben.

De critici vragen zich dan ook af of Dali misschien de moderne kunst wil vermoorden? “Alles wat Salvador Dali zegt, alles wat hij doet en bijna alles wat hij schildert, heeft ten minste de verdienste al diegenen in verlegenheid te brengen, te verwarren, zo niet te ergeren, voor wie de moderne kunst regels en grenzen kent en die er niet aan denken haar zekerheid ooit ter discussie te stellen. Dali maakt een stroom van 'uiteenlopende bewegingen' los op een gebied waar zowel critici als kunstenaars maar al te vaak de gewoonte hebben voor zich uit te dommelen. Het schandaal, de provocatie, de krankzinnigste excentriciteit -karakteristiek voor de dandy – staan hem ter beschikking voor kritische doeleinden, waarin de heiligschennis er toe dient 'waarheid' aan het licht te brengen.Sinds 25 jaar richt Dali's werk zich op het tegendeel van alles wat men 'de schilderkunst' noemt' en heeft het tot doel de waarde te verminderen van datgene wat door de huidige 'smaak' wordt voorgeschreven, het Kubisme, de abstracte kunst, het Expressionisme enzovoort. Hij maakt er gene geheim van , integendeel, hij verkondigt met luide stem zijn voornemen ' de moderne kunst te vermoorden'. We moeten ons niet laten foppen door het humoristische en delirische karakter van zijn uitlatingen. Dali meent het serieus, zeer serieus, en de 'uitzonderlijke intelligentie' die André Breton hem in 1936 toedichtte, benut hij voor destructieve activiteiten waarbij het aanzien van de gehele 'moderne kunst' het gevaar de rekening te moeten betalen.” (blz. 498 in 'Salvador Dali, 1904-1989, Het geschilderde werk, Robert Descharnes/Gilles Néret, Taschen).

'De komische Dali'. Uit een fotoreeks van Philippe Halsman die Dali heeft ontworpen (1948).
We zien Dali de materiële wereld letterlijk weg schoppen om plaats te maken voor de immateriële wereld, de surreële wereld van het onderbewuste.

Zo'n vaart loopt het niet. Dali is op zoek naar geestelijke waarden. Hij is bang dat de schilderkunst zich verliest in het materialisme, abstract of niet. Hij wil de schilderkunst in dienst stellen van fundamentele geestelijke waarden die voor alle mensen geldig zijn. Daarom interesseert politiek hem niet, noch generalissimo Franco en het Spaanse fascisme of het communisme als verzet daartegen. Hij is met hogere waarden bezig. Of hij daarin geslaagd is, moet ieder voor zichzelf uitmaken. In ieder geval laat hij in zijn schilderijen zien dat er meer waarheid is dan de bewuste rationele, materiële wereld.

Het is tragisch dat Dali niet besefte dat Mondriaan daar op zijn manier ook mee bezig was. Wat Dali zocht in het onderbewuste (met dank aan Freud, voor wie hij grote bewondering had) zocht Mondriaan in de zuivere beelding, het universele in het particuliere. Beiden waren op zoek naar onze oorspronkelijke geestelijke wereld. Het zuivere geestelijke en het onderbewuste zijn twee kanten van dezelfde geest. De twee grootmeesters van de schilderkunst onderzochten met hun schilderkunst, met hun beelden deze twee zijden van onze geest. Dali en Mondriaan onderzochten met beelden de beide kanten van de menselijke geest: het onderbewuste en het universele.