HEIMWEE NAAR GOD

Jheronimus Bosch, De aarde, gesloten drieluik van 'De tuin der Lusten', 1460-1466, Museo Nacional del Prado, Madrid.'Ipse dixit et facta sunt - Ipse Mandavit et creata sunt'. Hij sprak en het was er - Hij gebood en het was geschapen, zo luidt het opschrift boven aan de magistrale grauwschildering van de gesloten 'Tuin der Lusten'. Met deze ene geschreven boodschap (Psalmen 33:9 en 148:5) moeten we het stellen om Bosch' raadselachtigste werk te begrijpen. Bovenaan links schuiven de wolken open en kijkt God, op het einde van de derde dag, neer op het resultaat van de Schepping: de aarde is, conform het beeld dat men ervan had in de 15e eeuw, rond, plat en omgeven door water." (citaat uit: Peter Ruyffelaere, Jehorimus Bosch, Ludion en Beaux Arts magazine uitgave ter gelegenheid van de tentoonstelling Jheronimus Bosch in het museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam, 2001.

In het dagblad Trouw wordt een boeiend debat gevoerd over wat tegenwoordig 'Het Groene Geloof' wordt genoemd. Filosoof, publicist en voormalig Trouw medewerker Jaffe Vink ( 'Lang leve de vooruitgang' in Trouw van 12 januari 2013) vindt het “geen gezellig geloof dat oprijst uit de gedachtenwereld van de duurzame visionairs: Wij hebben de Aarde genegeerd, miskend, vertrapt. We leven niet in harmonie met de natuur. We razen op de ravijn af – tenzij wij verlossing zoeken. De verlossing is: duurzaamheid. De hostie is: biologische winterwortel.”

Voorwaar, harde woorden die natuurlijk geen recht doen aan alle soorten gelovigen die ondertussen hun plekje hebben gevonden in het Groene Geloof. Je hebt er, net zoals in de aloude vertrouwde religies, de orthodoxen waaronder fanaten die hun geloof het liefst aan iedereen zouden willen opleggen, desnoods onder dwang. Je hebt de rekkelijken of gematigden die aan hun Groene Geloof geen absolute zekerheden willen ontlenen en die begrijpen dat de wetenschap ook feilbaar is. Nederland met zijn theologische traditie die tot diep in onze cultuur en politiek is doorgedrongen, is op dit punt uiteraard van alle markten thuis.

Ikzelf reken me tot de gematigden met ernstige twijfels aan de grenzen van de wetenschap hoeveel goeds die ons ook gebracht heeft. Goeds vooral in termen van leefcomfort want op moreel en ethisch gebied heeft de wetenschap ons weinig of niets te bieden. Op die terreinen moeten we het zelf blijven uitzoeken en dat blijkt telkens opnieuw razend moeilijk te zijn. De wetenschap maakt het op velerlei gebied zelfs steeds ingewikkelder waardoor we qua technische mogelijkheden soms steeds dichter bij God maar soms ook dichter bij de duivel lijken te komen. Het dilemma van goed en kwaad wordt door de wetenschap verplaatst maar niet opgelost.

En zo zien we de aarde nu dank zij de wetenschap. Meer dan ooit beseffen we dat we als bewoners van de planeet Aarde verloren lijken te zijn in een kosmos waarvan de afmetingen ons besef van tijd en afstand te boven gaan.

Welke wetenschappelijke stap we ook vooruit zetten, telkens blijkt aan wat eerst zo mooi lijkt te zijn een schaduwkant te zitten die ons op de een of andere manier naar het leven staat. Hoe meer succes de wetenschap heeft, hoe groter de mogelijke schaduwkanten, zo lijkt het. De medisch wetenschappelijke vooruitgang laat ons langer (over)leven met als gevolg een razendsnelle bevolkingstoename. De daaruit voortvloeiende bevolkingspolitiek heeft dan weer vergrijzing, eenzaamheid en economische stress tot gevolg. De uitvinding van de kunstmatige bevruchting is heel mooi voor ouders die kinderen wensen maar tegelijk stelt het ons voor de moeilijke vraag wat dan eigenlijk een gezin is. Is dat puur biologisch zoals velen vooral in de conservatieve en kerkelijk hoek menen of staat de mens het vrij om dat zelf uit te maken? Zo wees Paus Benedictus onlangs op de waarden van wat hij het traditionele gezin noemt. Wat dan weer tot veel ophef leidde onder de voorstanders van het nieuwe gezin. Over de voor en nadelen van andere -natuurkundige – uitvindingen, van kernergie tot kernwapen, van burgervliegtuig tot drone, van mens tot robot hoeven we het dan niet eens te hebben.

Het vooruitgangsdenken brengt dus niet de verhoopte verlossing uit de steeds weer terugkerende dilemma's tussen wat goed en wat slecht is voor het welzijn van het mensdom. We blijken ondanks het geschenk van de rede geen goden te zijn die vanuit een allesomvattend inzicht de wereld en de kosmos kunnen bestieren. Merkwaardig genoeg kunnen we ons dan weer wel met onze aldus beperkte rede een dergelijke alles omvattende God voorstellen.

Vanuit die voorstelling (of zo je wilt fantasie) dringt het besef door dat we ondanks de kracht van ons verstand beperkt zijn in ons vermogen onze eigen lostbestemming te bepalen. We hoeven voor dat besef niet eens in een God te geloven. Wie om zich heen kijkt, ziet in ons dagelijks bestaan de beperkheid van ons verstand. Dat maakt het allemaal zo ingewikkeld dat we soms niet weten waar heen te gaan en onze toevlucht dan toch maar weer nemen naar een of ander houvast, naar zekerheden die desnoods buiten onszelf liggen. Je kunt het God of Wetenschap noemen met een hoofdletter (ooit was zo'n zekerheid ook het Socialisme/Marxisme met een hoofdletter) maar het blijft onzeker of we ooit zekerheid zullen krijgen omtrent ons lot in het heelal maar we blijven er ondanks alles naar zoeken. Ik noem dat ons -naar het schijnt aangeboren – 'heimwee naar God'.