LANDSCHAP EN WERELDBEELD 3: EXPRESSIE EN ABSTRACTIE

Constant Permeke (Antwerpen 1886 - 1852 Oostende), Landschap, ca.1938
Op dit negentiende eeuwse schilderij is de mens afwezig.
Kleuren verwijzen weliswaar nog naar het schilderkunstige landschap
met een horizon die lucht en aarde scheidt.
Maar dat is het dan. Het is bijna abstract.

Terwijl de reiziger dankzij nieuwe technieken zijn belevenissen steeds vaker fotografisch vastlegde, de ontwikkeling van de fotografie heeft veel te danken aan de reiziger, sloeg de schilder onder invloed van nieuwe schilderkunstige impulsen heel nieuwe wegen in. Het schilderkunstige realisme in kleur, vorm en perspectief werd aan kant gezet. Kleur en vormen werden nog meer dan voorheen onderdeel van de expressie, figuratief of abstract, van de ideeën en gevoelens van de schilder. 

Paul Cézanne (1839 - 1906 Aix-en-Provence), Montagne Sainte Victoire 1885-1895
In de negentiende eeuw begint met Cézanne de zoektocht naar nieuwe vormen, kleuren en
composities om het landschap in beeld te brengen zoals dat in zijn hoofd en hart zit.
Voor het publiek was dit in het begin onaanvaardbaar.
Cézanne's werk werd vergeleken met kindertekeningen.
Intussen zijn we er aan gewend geraakt en beseffen we beter dat Cézanne
wel degelijk schilderkunstig wist wat hij deed om schilderkunstig
uitdrukking te geven van hart en geest aan zijn berg.

Een van de eersten die dat radicaal doorvoerde in zijn werk was de Franse schilder Cezanne. Hij schilderde de berg bij zijn huis op tientallen verschillende manieren waarbij hij de tot dan toe geldende schilderkunstige wetten van het veronderstelde realisme, zoals perspectief , “natuurlijke” kleuren en vormen zo goed als afschafte. Tot verbijstering van het publiek schilderde hij de berg zoals hij hem zag en beleefde. Dat was ongehoord en “not done”. Men vond dergelijke schilderkunst geen kunst. Zo kon iedereen schilderen, zelfs kinderen.

Jaap Wagemaker (1906-1972), Uitzicht vanuit achterkant, Spoorlaan 42, Bilthoven.
Dit figuratieve schilderij verwijst naar de werkelijkheid van een besneeuwde
achtertuin maar een schematisch weergegeven werkelijkheid zowel in kleur als vorm.
Niet een mens staat centraal maar een vogelhuisje.
Blijkbaar heeft men in de 20ste eeuw geen behoefte meer aan plaatsing van
de mens in het landschap. Is dat voortaan een taak van de fotografie?

Grote schilders als van Gogh, Picasso, Matisse volgden zijn voorbeeld sommigen nog radicaler dan voor mogelijk werd gehouden. Zij ervoeren de nieuwe schilderkunstige stappen van Cezanne en zijn volgers als een bevrijding. Eindelijk geen academisch vastgelegde schilderkunstige normen meer, maar de vrijheid om dat wat in je hoofd en hart zit uit te beelden naar eigen inzicht en gevoel. Het gevolg was groeiend onbegrip tussen schilder en publiek. Dat onbegrip duurt voort tot op de dag van vandaag. Het brede publiek snapt niet waar de schilder het over heeft. Schilderkunst is door de individuele vergeestelijking van de schilder moeilijker toegankelijk geworden voor het publiek.  

Liam Hanley (1933), Encapsulated Country.
Hanley zet weer een stap verder in de abstrahering van het landschap.
Nog steeds is de afbeelding herkenbaar: autopsiegels en een glooiend landschap.
Kleuren, compositie en perspectief zijn in functie van de verbeelding van de schilder gekozen.

Er is sprake van een nieuwe uitdrukking, een nieuwe vergeestelijking waarin ook de schilders zoekende zijn. De oude Griekse en Romeinse mythen, de Christelijke verhalen hebben afgedaan als geestelijke basis voor een schilderij. De schilder moet nu vooral bij zichzelf op zoek gaan naar zijn geestelijk leven en hoe hij dat in zijn schilderwerken wil uitbeelden. Hij schuwt daarbij de abstractie niet. Naarmate de tijd vordert groeit de abstractie tot er slechts kleur, vorm en plat vlak overblijft zoals bijvoorbeeld bij Roy Lichtenstein en Mondriaan.

Roy Lichtenstein (1923-1997 New York), Sunrise 1965

Bij Roy Lichtenstein is de opkomst van de zon bijna helemaal geabstraheerd van de werkelijkheid.
Het schilderij is nog slechts een verbeelding van een zonsopkomst.
las kijkers hebben we houvast aan het afgebeelde idee een zon en zonnestralen,
wolken en land maar meer ook niet. Wat het schilderij ons zegt moeten we zelf uitmaken.
Lichtenstein schenkt ons zijn verbeelding wij als publiek moeten het verder zelf invullen. 

Het publiek staat er onthand bij. Konden zij zich vroeger vastklampen aan de werkelijkheid, de Bijbelse verhalen, opvattingen over schoonheid en ambachtelijke kunstigheid nu moet ook zij te rade gaan bij zichzelf en de schilder. Hoe kun je anders bijvoorbeeld Mondriaan begrijpen? Je moet je verdiepen in zijn zoektocht naar wereld en geest. Dat kost inspanning en de wil om het te begrijpen. Je moet je de nieuwe vergeestelijking eigen maken en dat is moeilijk, soms heel moeilijk.

Piet Mondriaan (Amersfoort 1972 -1944 New York), Compositie nr. III,
Compositie met Rood, Blauw, Geel en Zwart.
Bij Mondriaan is elke verwijzing naar wat dan ook verdwenen.
Het is een volledig abstract schilderij. Je kunt er zelfs geen landschap meer in zien.
Je bent volkomen vrij om je verbeelding er op los te laten.
Het is de totale vergeestelijking van de werkelijkheid.