15. TERUG NAAR NIJMEGEN. MAAKT ARBEID VRIJ?

De 'Jonge Marx'

 

De Jonge Marx lezen is geen pretje. Het vereist van meet af aan discipline. Elke zin moet ik soms twee of drie keer overlezen en soms ook het Duitse woordenboek raadplegen. Duits is een verraderlijke taal. Het lijkt zoveel op het Nederlands dat je er al gauw de Nederlandse betekenis aangeeft terwijl dat niet altijd het geval is. Om zeker te weten dat ik goed zit, raadpleeg ik regelmatig het woordenboek en dan nog.

Marx schrijft de taal van de filosoof uit de negentiende eeuw. Hij bekommert zich niet over de leesbaarheid. Integendeel, hij veronderstelt ervaren lezers die zijn gedachten kunnen plaatsen in hun context. Ondanks de colleges filosofie die ik heb gehad is dat niet altijd het geval. Daarom ben ik blij met de lange inleiding van Landshut.

Tussen de lange zinnen door lukt het me dan toch om zijn mensbeeld te vinden. Voor de Jonge Marx zo heb ik al eerder vastgesteld, is de mens in het diepste van zijn wezen een sociaal wezen. Zonder gemeenschap geen menswording of misschien beter gezegd mens in wording. Daarmee bedoelt hij niet het kind dat een volwassen mens wordt maar de wording van de mens in zijn aardse geschiedenis.

De geschiedenis van de mensen is de geschiedenis van de menswording in de wereld. Het doet mij denken aan de menswording van God in de persoon van Christus. Misschien een niet geheel verantwoorde associatie maar waarom niet?

Christus als zoon van God kwam op aarde om de mensheid van de erfzonde te bevrijden en zo de weg vrij te maken naar zijn vervolmaking die pas met zijn dood voltooid zou worden. Voor de Jonge Marx daarentegen vindt de menswording plaats aan deze zijde van de dood. De geschiedenis van de mensheid is die van zijn menswording op aarde.

Daarmee haalt de Jonge Marx de menswording uit de religieuze sfeer en plaatst die in de aardse geschiedenis van de mensen. Geen goddelijk ingrijpen meer maar een down-to-earth menswording. Uiteraard is het zo ver nog niet, dat ziet de Jonge Marx ook wel. Het is de mensen ondanks al hun inspanningen, hun arbeid nog niet gelukt volledig mens te worden. 

Dat komt omdat de menselijke inspanningen, zijn arbeid hem (nog) niet bevrijden van zichzelf maar integendeel zich doen vervreemden van zichzelf. Een moeilijk te vatten begrip maar dat mijns inziens er op neer komt dat de mensen nog niet van en voor zichzelf zijn maar beheerst wordt door krachten buiten henzelf. 

Arbeid (sociale activiteit) maakt ons (nog) niet vrij:

“Dieses Sichfestsetzen der sozialen Tätigkeit, diese Konsolidation unseres eigenen Produkts zu einer sachlichen Gewalt über uns, die unsere Kontrolle entwächst, unsere Erwartungen durchkreuzt, unsere Berechnungen zunichte macht, ist eines der Hauptmoments in der bisherigen geschichtlichen Entwicklung.” (Landshut XXXVIII)).

Ziedaar de voorlopige ellende van de mens. Hij verliest zichzelf door zijn eigen arbeid waardoor hij afhankelijk wordt van de ander met als gevolg tegengestelde belangen tussen de mensen.

“Damit beginnt die Abhängigkeit der Individuen von einander und damit begründet sich zugleich “der Widerspruch zwischen dem Interesse des einzelne Individuen oder der einzelnen Familie und dem gemeinschaftlichen aller Individuen.” ( Landshut XXXVII)