14. TERUG NAAR NIJMEGEN. TERUG NAAR HET PARADIJS

Jan Brueghel de Oude en Peter Paul Rubens, 'Het Aardse Paradijs met de Zondeval van Adam en Eva', c.1615. Mauritshuis, Nederland.

Voor Marx is de mens onherroepelijk een sociaal wezen. Soms zijn het zelfs kuddedieren, dat wat rest van de evolutie. De mens staat evolutionair dichter bij het dier dan hij wel eens beseft maar al met is hij meer dan een dier. Mensen onderscheiden zich van dieren door zijn scheppend vermogen ofwel arbeid die voortkomt uit zijn geest.  

“Was aber von vornherein den Schlechtesten Baumeister for der besten Biene auszeichnet, ist, dass er die Zelle in seinem Kopf gebaut hat, bevor er sie in Wachs baut.” (Das Kapital geciteerd in Landshut XXXVII). 

Voor Marx staat Arbeid centraal in de mens als het vermogen om zich uit het moeras van de noodzaak en de behoeften te trekken, zich te bevrijden uit het rijk van de noodzaak en het rijk van de overvloed binnen te treden. Arbeid maakt de mens vrij, kan hem tot een volledig mens maken.

Menswording door arbeid, wie had dat gedacht van Marx? Daarmee ontkracht Marx de Bijbelse kijk op arbeid. In de Bijbel staat immers dat arbeid het gevolg is van de uitdrijving uit het paradijs, van menselijke volmaaktheid naar het menselijk tekort. “In het zweet van uw gezicht zult u brood eten, totdat u tot de aardbodem terugkeert, omdat u daaruit genomen bent; want stof bent u en u zult tot stof terugkeren.“ (Genesis 3:19)

Arbeid als straf van God tot de dood er op volgt. Voor Marx daarentegen is Arbeid het toppunt van menswording waarlangs hij zich een paradijs kan scheppen voor zichzelf en zijn medemensen, een paradijs waarin ieder naar vermogen bijdraagt en naar behoeften ontvangt. Arbeid is waar het volgens Marx om draait, het is het zwaartepunt van zijn mensopvatting. 

Marx ziet natuurlijk ook wel dat in het echte leven Arbeid alles behalve bevrijdend is. Integendeel, Arbeid werkt vervreemdend, het berooft hem van zijn bestemming mens te worden. Hoe komt dat? Wat is de oorzaak dat de mens zich in de loop van de geschiedenis zich vervreemd heeft van zijn bestemming? Wat zijn de obstakels die de menswording der mensen in de weg staan?

Marx verwijst naar de geschiedenis van de mensen waarin die vervreemding zich heeft voltrokken. Maar in navolging van Hegel meent hij dat de geschiedenis het pad is naar menswording, de geschiedenis van de arbeid. Marx stort zich op de arbeidsverhoudingen en bijgevolg op de sociaal-politieke economie om te achterhalen hoe dat precies zit.