DE SELFIES VAN REMBRANDT EN VAN GOGH

Links: Zelfportret Vincent van Gogh (1887) Hij was toen 34 jaar. Rechts: Zelfportret van Rembrandt van Rijn (1630). Hij was toen 24 jaar.

Onlangs werd een fotografisch zelfportret van mij op Facebook een selfie genoemd. Toen pas besefte ik dat voor veel mensen een zelfportret hetzelfde is als een selfie. Dat was nog niet bij me opgekomen. Selfies zijn voor mij een variant op de bekende vakantiefoto's waarop mensen poseren bij een of ander monument, bijvoorbeeld de Eiffeltoren. Dat doen ze om thuis en aan vrienden te laten zien dat ze daar geweest zijn. Van alle selfies samen kun je daarna een fotodagboek maken van je vakantiereis.

Daarnaast heb je de selfies van jezelf met een belangrijk persoon, filmster of beroemde voetballer. Ook die zijn een voortzetting van een al lang bestaande traditie. In menig kantoor, maar ook in gangen en woonkamers zie je ze wel eens hangen. De gastheer poseert samen met een bekend politicus, een beroemd voetballer, de paus of een president. Bij audiënties van bijvoorbeeld de paus of van een president staat zelfs een officiële fotograaf klaar om zo’n foto te maken. Vervolgens werd de foto dan thuis of op kantoor opgehangen. Een selfie zet je op Facebook of Instagram.

Dit is het eerste zelfportret dat van Gogh in zijn brief noemt aan zijn broer Theo in het jaar 1889. (zie erop in de blog). Van Gogh was toen 36 jaar en zat in een inrichting vanwege zijn zelfmoordpoging. "Het ging weer minder goed met Vincent en hij laat zich vrijwillig opnemen te Saint-Rémy-de-Provence, in de instelling Saint-Paul-de-Mausoleaan de voet van de Alpilles. Men richtte er zelfs een klein atelier in, waarin hij kon schilderen tijdens de steeds zeldzamer momenten zonder zenuwcrisis. In dat jaar maakte hij er ongeveer 150 schilderijen. Het was de tijd van de Irissen, de Seringen, gele korenvelden, olijfbomen en cipressen. (Vincent van Gogh in Wikipedia )

Was zulks ook het doel van de geschilderde zelfportretten van bijvoorbeeld Rembrandt  en Van Gogh? Van Gogh maakte in totaal 40 zelfportretten. Zijn eerste zelfportret maakte hij  in het Brabantse Nuenen (1885). In Antwerpen maakte hij 5 zelfportretten (1885-1886) en in Parijs maar liefst twintig (1986-1988) . Zijn laatste 4 zelfportretten schilderde hij in een instelling voor geesteszieken in het Zuid Franse stadje Saint-Rémy-de-Provence. In zijn brieven schrijft Vincent Van Gogh dat hij zelfportretten maakt omdat hij geen modellen kan betalen. Voor van Gogh is het zelfportret dus een schilderkunstige oefening, een studie in techniek, vorm en kleur. 

Van Gogh gebruikt kleuren om zijn gevoelens en gedachten uit te drukken. Zet alle zelfportretten op een rijtje en je ziet dat de uitdrukking op zijn gezicht vrijwel altijd hetzelfde is. Het is een ernstige uitdrukking die concentratie verraadt, zelfs als hij zich portretteert met een zonnehoed op. Het leven van Van Gogh was dan ook bepaald niet zonnig. Ik denk dat Van Gogh van thuis uit of vanwege zijn aard meer levensernst had dan goed is voor een mens.

Dit is het tweede zelfportret dat van Gogh in zijn brief aan Theo van begin september 1989 noemt
(zie citaat hieronder).

Van Gogh vindt dat je, om een zelfportret te kunnen maken, ook enige zelfkennis moet hebben zo blijkt o.a. uit het volgende citaat uit een van zijn laatste brieven: “People say – and I’m quite willing to believe it – that it’s difficult to know oneself – but it’s not easy to paint oneself either. Thus I’m working on two portraits of myself at the moment – for want of another model –because it’s more than time that I did a bit of figure work. One I began the first day I got up, I was thin, pale as a devil. It’s dark violet blue and the head whiteish with yellow hair, thus a colour effect. But since then I’ve started another one, three-quarter length on a light background.Then I’m retouching some studies from this summer – anyway I’m working from morning till night.” (brief 800, Saint-Rémy, 5th or 6th September 1889). 

Rembrandt maakte meer zelfportretten dan van Gogh. Hij heeft in totaal bijna 90 zelfportretten gemaakt, verdeeld over 50 schilderijen, 32 etsen en 7 tekeningen. Ze omvatten 40 jaar van zijn leven (1620-1669). Van Gogh schilderde zijn zelfportretten in ongeveer 5 jaar, meteen ook zijn 5 laatste levensjaren. Rembrandt maakte al op jonge leeftijd zelfportretten als oefeningen in gezichtsuitdrukkingen die horen bij bepaalde gevoelens of stemmingen. Hij poseerde op allerlei manieren: jong en brutaal, in gedachten verzonken, ernstig, aandachtig, nieuwsgierig enz. Op de website van het Teylersmuseum vind je een overzicht van deze zelfportretten.

Een zelfportret van Rembrandt toen hij 33 jaar was (1639). De jeugdige overmoed is verdwenen en heeft plaats gemaakt voor bezonnenheid. Hij was toen 5 jaar getrouwd met Saskia van Uylenburgh.

Op latere leeftijd worden de zelfportretten van Rembrandt bedachtzamer. Dat hangt uiteraard met leeftijd samen. Oudere mensen hebben nu eenmaal meer meegemaakt. Het leven had ook Rembrandt niet gespaard. Hij heeft hoogtepunten gekend maar ook veel dieptepunten en uiteindelijk eindigde zijn leven in eenzaamheid en armoede.  Zonder te spreken van schilderkunstig vorm gegeven zelfkennis en zelfonderzoek kunnen we toch vaststellen dat de zelfportretten van Rembrandt ook een weerspiegeling zijn van zijn levenservaringen. 

Juist Rembrandt beschikte over de schilderkunstige vaardigheden deze levenservaring schilderkunstig vast te leggen. Rembrandt kenners leggen er echter de nadruk op dat het etaleren van schilderkunstig meesterschap in de zelfportretten belangrijker is geweest dan het uitdrukken van diepste persoonlijke gevoelens.”Elk zelfportret van Rembrandt was dan ook, niet meer en niet minder, een specimen van zijn kunst oftewel een typische Rembrandt. Voorstelbaar is dus dat Rembrandt de klanten die zichzelf door de grote meester wilden laten portretteren, een actueel voorbeeld van zijn kunsten wilde laten zien en dus altijd ten minste één geschilderd zelfportret in voorraad hield. Klanten kochten dan mogelijk naast hun eigen portret ook een portret van de maker zelf. Rembrandt maakte vervolgens weer een volgend “promotie” schilderij.” (zie: Rembrandt en zijn zelfportretten) 

Zelfportret van Rembrandt dat hij gemaakt heeft in zijn laatste levensjaar 1669. Hij was toen 63 jaar. 

Ik denk ook niet dat 'de selfies' van van Gogh of Rembrandt een soort schilderkunstig vorm gegeven diepte psychologisch zelfonderzoeken zijn. De psychologie moest toen trouwens nog uitgevonden worden. Bovendien beschouwden beiden kunstenaars zich inderdaad op de eerste plaats als schilderkunstige ambachtslieden om den brode. Rembrandt verdiende er zelfs op een gegeven moment veel geld mee. Van Gogh kon tot zijn wanhoop, verdriet en teleurstelling nooit leven van zijn schilderkunstige vakmanschap. Het moet een drama geweest zijn dat hij financieel totaal afhankelijk was van zijn broer Theo. Hun zelfportretten zijn hoe dan ook een afspiegeling van deze complexe levenservaringen.