zaterdag 3 december 2011

DE BOMMELSKONT VAN JHERONIMUS BOSCH

Het drieluik "De verzoeking van de Heilige Antonius" van Jheronimus Bosch is te zien in het Museu Nacional de Arte Antigua in Lissabon. Met een beetje geluk kun je het schilderij in alle rust zo lang bekijken als je zelf wilt. Je mag er zelfs zoveel foto's van maken als je wilt.*

Nee, beste lezertjes Bommelskont heeft niks te maken met Heer Olivier B. Bommel. Ik ken het woord van mijn moeder. “Loop naar Bommelskonten “ zei ze als je wat vroeg wat haar niet zinde of “die is naar Bommelskonten” als ze niet wist waar hij of zij heen was.

Dat Bommelskonten niet echt bestond, was duidelijk. Waar de fictieve plaatsnaam vandaan kwam, wist mijn moeder niet en ik dus ook niet totdat ik een artikel van Ewoud Sanders in NRC Handelsblad van 17 maart 2003 las. Ik citeer: “De spreekwoordenverzamelaar P.J. Harrebomée bracht de naam  (Bommelskonten) halverwege de 19de eeuw in verband met het woord bommer dat 'bluffer, opschepper' betekent. De letterkundigen De Beer en Laurillard dachten met een verbasterde vorm van een bestaande plaatsnaam van doen te hebben, namelijk Bommelskous of Den Bommel, beide in Zuid-Holland. ,,Met Hel'', schreven zij in 1899 over de toevoeging drie uur boven de hel, ,,zal wel Hellevoet(sluis) bedoeld zijn.'' Een paar jaar later bracht het Woordenboek der Nederlandsche Taal uitkomst. Waarschijnlijk betekent het precies wat er staat, schreef dit woordenboek, namelijk 'kont van de bommel', waarbij bommel moet worden opgevat als een van de talloze volksnamen voor 'drommel' of 'duivel'. Bommelskont is dus 'duivelsgat' of 'duivelsaars'. Het gaat, met andere woorden, om ,,de ingang der onderwereld, later in 't algemeen: eene plaats waar 't niet pluis is, en waarheen men iemand verwenscht''. En zo is het. Wie iemand naar Bommelskont verwenst, dirigeert hem eigenlijk naar de aars van de duivel, waar het - naar verluidt - slecht toeven is.”

Onlangs kwam ik een nieuwe én dezelfde betekenis van Bommelskont tegen in het boek “De ‘geheimtaal’ van Jheronimus Bosch, een interpretatie van zijn werk” van Jeanne van Waadenoijen (Hilversum 2007). Bij een bespreking van het schilderij “ Het Antonius Drieluik” schrijft ze het volgende over Bommelskont: “Kennis van het Middelnederlands blijkt ook goede diensten te kunnen bewijzen bij het intrepreteren van de scène van de reus die met zijn blote achterwerk in het volle zicht is afgebeeld. Het lijf van de reus is namelijk niet alleen een bordeel maar ook een bolronde heuvel, in het Middelnederlands, bommel genoemd. ‘Bommelskont’ betekende het achterwerk van de duivel. Iemand zijn blote achterwerk toekeren was een beledigend gebaar, maar de weinig bevallige houding van de reus is hier ongetwijfeld vooral bedoeld om hem belachelijk te maken, want niets werd in de Middeleeuwen zo komisch gevonden als een onbedoeld bloot achterwerk”. (Blz.81/82). Volgens mij is dat overigens nog altijd zo. Ik herinner  me een hilarische scène met de acteur Jack Nicholson die in een van zijn latere films (welke ben ik vergeten) onbedoeld zijn kont laat zien als hij zich in zijn ziekenhuiskleed omdraait. 

 Het drieluik in volle glorie. Het pronkstuk van het museum waar je zo maar voor kunt gaan staan. Nauwelijks publiek, geen veiligheidsglas en vrij om te fotograferen. Hoe lang nog?

Dat met Bommelskont het gat van de duivel of een duivels gat wordt bedoeld, lijkt duidelijk. Hoe anders had zo’n woord zoveel eeuwen kunnen overleven in de volkstaal? Maar of de heuvel op het schilderij ook zelf een duivel is, waag ik toch te betwijfelen. Een duivel met een pijl in zijn voorhoofd en het gezicht en achterwerk van een dwaas, vind ik gek. De duivel was zeker in de tijd van Bosch de verpersoonlijking van het kwaad en dus niet zo maar iemand om als een dwaas en slachtoffer af te beelden. Op het schilderij zien we echter een onnozele en in zekere zin hulpeloze reus. Eerder een slachtoffer van iemand of iets dan een duivel die het kwaad zelve is.

Wat wel klopt is dat het er niet pluis is. Aan een been zit een kous. Een vrouwenkous? Her en der zitten aan de benen dorre takken. En wat staat er op de vlag of het uithangbord aan een van die takken? Waarom zit er een valhek onder zijn kont? Wat betekenen de ton met de kan naast de speer of lans links naast de ingang onder heuvelreus? Wat doet die vrouw daar in het raampje? Is het een bordeelhoudster?

Alles bij elkaar vraag ik me af of Bosch hier niet een ‘duivels gat’ in plaats van een 'gat van de duivel' heeft afgebeeld? Een subtiel maar belangrijk verschil. Zo’n duivels gat zou namelijk wel eens een verwijzing kunnen zijn naar homofiele praktijken in de tijd van Bosch. Homofilie is immers van alle tijden maar in de tijd van Bosch, toen heteroseksuele seks ook al verdacht was, moet het een vreselijke zonde geweest zijn die hoewel algemeen bekend toch ook voor velen geheimzinnig was en iets duivels had. Homofielen moesten zich bijgevolg of gedeisd houden of in het grootste geheim hun seksualiteit beleven.

Onder priesters en monniken moet in die tijd homoseksualiteit ook veel zijn voorgekomen. We zien dan ook dat een groepje op weg is naar ‘ het duivelse gat’ bestaande uit zo te zien een valse bisschop, een monnik met de bek van een lepelaar en een aangekleed hert. Misleidende kerkelijke figuren die niet deugen, op weg naar een van de grootste ondeugden zo lijkt de scène ons te tonen.

Dit groepje sluit overigens naadloos aan bij de hele voorstelling op alle drie de panelen van Bosch. Het Drieluik ademt namelijk een algehele sfeer van misleiding en verleiding uit, zelfs zonder dat je op de hoogte bent van de betekenis van de afbeeldingen. Je voelt intuïtief aan dat niets is wat het lijkt te zijn of zou moeten zijn. Vissen vliegen, dieren zijn halve mensen, priesters zijn duivels. Dat is natuurlijk ook wat verzoeking of verleiding in wezen is en waaraan dus ook de Heilige Antonius aan wordt onderworpen door de duivel. Je denkt dat je het geluk vindt in het genot van seks, in drank en eten maar het tegendeel is het geval, het wordt je ondergang. Dit spel van Bosch dat wat je niet weet wat je echt ziet, maakt de drie panelen zo fascinerend. Je kunt er uren naar blijven kijken en je telkens weer opnieuw afvragen wat je nu eigenlijk ziet.
   
* In 2016 is het 500 jaar geleden dat Bosch is gestorven. Reden waarom men in zijn geboorteplaats Den Bosch druk is met de voorbereidingen voor een Jheronimus Bosch manifestatie. Dat zal zeker ook boeiend worden voor de Bosch liefhebbers. Maar degenen die op hun gemak Bosch zijn schilderijen te bekijken, raad ik aan om naar Lissabon te gaan kijken. 

6 opmerkingen:

  1. @Johan

    Fascinerend te zien waar onze voorouders mee bezig waren.

    BeantwoordenVerwijderen
  2. Intrigerend verhaal rond een intrigerend schilderij. Is er veel veranderd?
    Wie schildert dat nog?

    BeantwoordenVerwijderen
  3. Ecce homo.
    Intrigerend en leuk die koppeling aan een oud spreekwoord van je moeder.

    Groet
    Laila

    BeantwoordenVerwijderen
  4. Voor wie Lissabon even te veraf is: in Den Bosch hangt een heel aardige grote replica in het Jeroen Bosch Centrum.
    Alles in zijn schilderijen heeft betekenis. Veel is ontrafeld en beschreven. Daarover geeft het Centrum met een audiotour veel informatie.
    Ik denk ook dat die figuur in de heuvel niet de duivel zelf is, maar een duivelse verleiding, een hoerenkast van de ergste soort. Dus voor homoseksuelen, net wat jij ook dacht. Dan is de dame in het raampje de madam, en die vlag het uithangbord waarop ongetwijfeld een symbool van vuiligheid. En waarom dat valhek onder zijn kont? Dat begrijpt elke man met castratieangst...
    Het groepje op weg naar het bordeel zijn een als bisschop verklede aap, en een hert in een rode mantel die misschien de hertog uit de stadsnaam symboliseert. De derde figuur is duidelijk een lepelaar met een kaproen. De lepelaar geldt als een 'onrein' dier in de Bijbel, en in de middeleeuwse symboliek stond hij, vanwege zijn lange snavel die in de modder wroet, voor ontucht en drankzucht, en lasterpraat.

    BeantwoordenVerwijderen
  5. @aadverbaast
    Bij mijn weten worden dergelijke schlderijen niet meer gemaakt.

    @Laila
    Ook groet

    @seimasalo
    Dank voor de uitgebreide informatie en toelichting.

    BeantwoordenVerwijderen