9. DALÍ, "DE VERZOEKING VAN DE HEILIGE ANTONIUS'

 

Dalí, ' De Verzoeking van de Heilige Antonius', olieverf op doek, 1946 (89,7 x 119,5), Koninklijk Museum voor Schone Kunsten te Brussel.

Ik ben gen Dalí kenner, dat is Dalí zelve, maar de erotische passage in de roman waarin de door de Graaf aanbeden Solange de Cléda vergeleken wordt “met een volbloed paard dat zich met soepele elegantie op de achterbenen verheft om zijn grenzeloze energie ter beschikking te stellen” doet me denken aan het schilderij ‘De verzoeking van de heilige Antonius’ (zie bovenaan de blog) dat Dalí gemaakt heeft in 1946 d.w.z. omtrent dezelfde tijd dat hij de roman schreef. Op dat schilderij staat een opvallend steigerend paard.

En inderdaad mijn associatie is zo vreemd nog niet als ik het volgende lees over het genoemde schilderij :

“Nog in New York schildert Dalí ‘De verzoeking van St. Antonius’. Hij knoopt in die tijd contacten met de film- en theaterwereld aan. Nadat hij verschillende decorontwerpen voor Hitchcocks film ‘Spellbound’ heeft geschilderd, besluit hij deel te nemen aan de door Albert Levin uitgeschreven prijsvraag voor diens verfilming van het ‘Bel Ami’ - thema naar de roman van Guy Maupassant. Max Ernst won uiteindelijk; zijn schilderij werd de enige kleuropname in deze zwart-film. Ook al werd ‘De Verzoeking van St. Antonius’ bij deze prijsvraag niet gehonoreerd, het doet niets af aan de betekenis ervan in Dalí’s oeuvre. Het markeert het gebruik van dimensies die bemiddelen tussen hemel en aarde in zijn universum, een dimensie die hier wordt belichaamd door de olifanten met ‘flinterdunne poten’. Ze wijzen vooruit naar het thema van de levitatie, dat later in zijn ‘mystiek-corpusculaire’ werken ten volle zou worden uitgewerkt. St. Antonius wordt achtereenvolgens in ‘verzoeking’ gebracht door een steigerend paard als het symbool van de macht - maar door zijn verschijningsvorm ook het symbool van de wellust - en door verschillende olifanten die het paard volgen.” (blz. 411-417 in Deel II van de Taschenuitgave ‘ Salvador Dalí, Het geschilderde werk 1946-1989’)

Dat is allemaal nogal wat, maar dat kun je verwachten als een kunsthistoricus een schilderij uitlegt. Hoe dan ook, het steigerend paard is dus blijkbaar bij Dalí een symbool van macht en wellust. Daar kom je zelf niet zo gemakkelijk op. 

Wat ik dan wel weer snap is dat de naakte Sint Antonius zich tegen de verleiding tot wellust wil verweren door een kruis omhoog te houden voor het paard, de naakte vrouw op de olifant en wat allemaal nog volgt. Het opgeheven kruis is een gebaar dat kennen we uit horrorfilms van personen die bedreigd worden door een bloedzuigende wellustige Dracula. het omhoog houden van 2 gekruiste stokken schijnt al te volstaan om het kwaad te bezweren.

Op de beroemde drieluik van schilder Jeroen Bosch genaamd 'De verzoeking van de Heilige Antonius' is het verzet tegen de aardse verleiding wat subtieler afgebeeld. De Heilige Antonius wijst ons toeschouwers op Christus aan het Kruis. Bosch waarschuwt ons dat we beter het oog gericht kunnen houden op Christus die voor ons zondige mensen gestorven is aan het kruis dan ons bezig te houden met allerlei verleidelijke wereldse zaken.   

De manier waarop Sint Antonius bij Dalí het kruis gebruikt is minder subtiel. Het heeft meer weg van een tovenaarsgebaar dan een verwijzing naar een ander geestelijk leven dat achter de Christus aan het kruis schuilt.

Wat met "dimensies die bemiddelen tussen hemel en aarde" wordt bedoeld, weet ik niet. Verwijzen het paard en de olifanten met hun dunne hoge poten naar de hemel? Kan zijn, de symboliek van Dalí is niet altijd even duidelijk, om het voorzichtig te zeggen.

Het thema van de levitatie, het veronderstelde bovennatuurlijke fenomeen van het omhoog zweven van voorwerpen of levende wezens, is bekend van goochelaars en illusionisten die op toneel hun buitenaardse krachten vertonen door aanminnige vrouwen te laten zweven.