FOTOSTUDIO MERKELBACH AMSTERDAM

Fotostudio Merkelbach, 1917, onebekend.

Gisteren, zondag 15 september, heb ik de tentoonstelling “Fotostudio Merkelbach” in het stadsarchief Amsterdam bezocht. “In april 1913 opende Jacob Merkelbach een luxe portretatelier boven het gebouw van modehuis Hirsch & Cie aan het Leidseplein in Amsterdam, een toplocatie voor een ambitieuze fotograaf. Vanaf zijn oprichting was Fotostudio Merkelbach zeer succesvol. Tot 1969 kwamen bekende en onbekende Nederlanders naar de studio. Koningin Wilhelmina, Mata Hari, Eddy Christiani, Fien de la Mar, Toon Hermans, mevrouw Van Aalst van de Overtoom, de hond van de heer Zeeman uit de De Lairessestraat, allemaal lieten ze zich door Merkelbach vereeuwigen.” (citaat overgenomen van de website stadsarchief Amsterdam). 

Mata Hari, Fotostudio Merkelbach 1915

Voor de ouderen onder ons een tentoonstelling met herkenningspunten omdat die Toon Hermans, Teddy Scholten, Eddy Christiani en anderen nog net meegemaakt hebben. Voor de jongeren een gelegenheid om een inkijk te nemen in het recente verleden en/of kennis te maken met de snel verdwijnende natte fotografie met zijn reuzencamera, glasnegatieven en vooral de donkere kamer met zijn chemicaliën, het retoucheren van de foto enz. dank zij die grote negatieven glasnegatieven kun je van de kleinste details op de foto genieten. Zulke foto's zijn een lust voor het oog.

Modefoto, Studio Merkelbach 1918, Collectie Universiteitsbibliotheek Leiden.

Maar er is meer. Zo'n fotostudio is ook een vorm van sociale fotografie. Studio Merkelbach was de studio voor de betere klasse, de mensen die zich konden veroorloven een foto van zichzelf, familie of vrienden te laten maken of dat de moeite waard vonden. Zeker in de beginjaren van de studio was een foto laten maken nog een plechtige gebeurtenis. De chique wachtkamer van de fotostudio spreekt boekdelen. Na de oorlog werd het al wat meer gewoner om een foto van je te laten maken totdat het zelfs mogelijk werd om met een eenvoudige camera (Kodak Click en Clack bijvoorbeeld) zelf foto's te maken.

Toon Hermans, Fotostudio Merkelbach, 1947

Natuurlijk lieten de mensen zich van hun paasbeste kant zien. Ze wilden herinnerd worden dat ze mooi waren, goed gekleed en welvarend. Voor toneel en filmspelers, cabaretiers (Toon Hermans) hadden de foto's vaak ook nog een reclame functie. Ze werden bovendien soms gebruikt op affiches die ook gemaakt werden op de retoucheerafdeling van Studio Merkelbach zoals de Studio ook 'stills' maakte van Nederlandse films. Daarnaast werden er modefoto's gemaakt en foto's voor reclame. De foto's van Studio Merkelbach maken deel uit van de brede fotogeschiedenis van Nederland: van portretfotografie, reclame fotografie en film fotografie. 

Philips Hoogtezon, Fotostudio Merkelbach, 1946

De tentoongestelde foto's geven aldus een beeld van het welgestelde Nederland uit de hoofdstad. Dat welgestelde deel werd uiteraard ook gestroffen door de oorlogsjaren 1940-1945 maar dat zie je niet terug op de foto's of het zouden de protretten van Duitse militairen moeten zijn en vervolgens die van gealliseerde of Nederlandse soldaten. Oorlogsdrama's werden niet vastgelegd in een studio maar op straat en daar heb je een heel ander soort fotografie voor nodig, namelijk de straatfotograaf. In Nederland heb je zelfs een groep fotografen gehad die na de oorlog de toepasselijke naam “De ondegedoken camera” werd genoemd. Die groep bestaande uit fotografen als onder andere Cas Oorthuys, Carel Blazer en Emmy Andriesse documenteerden de oorkogsellende in vooral Ametsrdam en omgeveing (zie:Fotografie In Nederland 1940 – 1975, redactie Els Barents, Staatsuitgeverij Den Haag 1978, blz 9 e.v.)

Albert Heijn, Fotostudio Merkelbach 1932

Dat een fotostudio ook een vorm van sociale fotografie voor alle lagen van de bevolking kon zijn, bewijzen de foto's van de Amerikaanse studiofotograaf Disfarmer die van 1939 tot 1959 in het plattelandsstadje Heber Springs, Arkansas werkte. (zie mijn blog 'Het raadsel Disfamer” van 8 augsutus j.l.) Zijn foto's zijn niet alleen technisch van hoge kwaliteit maar geven een treffend en tegelijk ongedwongen beeld van de inwoners van het standje. Geen opgesmukte, geretoucheerde protretten waar de mensen hun paasbeste gezicht laten zien maar sla het ware snapshots van mensen die heel even laten zien wie en wat ze zijn en hoe hun leven eruit ziet.

Dat is en blijft opmerkelijk in een tijd dat fotografie vooral studiofotografie was waarin mensen van de betere standen op hun voordeligst in een bevroren houding gefotografeerd werden. Dat was wereldwijd zo. Dat onderstreept nog maar eens het talent en de toewijding van Disfarmer aan wat hij ons wilde laten zien. Het is daarbij knap dat hij de foto's ook nog eens zo wist te maken dat tot op de dag van vandaag zijn stadsgenoten en hun afstammelingen zijn foto's nog steeds waarderen.

De tentoonstelling 'Fotostudio Merkelbach' in het Stadsarchief Amsterdam loopt nog tot 5 januari 2014.