DE NACHTWACHT

Rembrandt van Rijn, 'De Nachtwacht (1639 - 1642), Rijksmuseum

Rembrandt's 'Nachtwacht' is onze nationale trots en onze identiteit. Dat mag ook wel want het is een schilderkunstig meesterwerk dat er mag wezen. Het Rijksmuseum in samenwerking met de media, met voorop het NOS journaal, hebben ons dat de afgelopen dagen weer eens duidelijk gemaakt met beelden van de verhuizing van het schilderij terug naar zijn vaste plek in het verbouwde Rijks. Er zijn niet veel landen die op zo'n kunstwerk kunnen bogen. Spanje heeft zijn 'Guernica' van Picasso en uiteraard 'las Meninas' van Velazquez. Ik weet niet welk van de twee de Spanjaarden als hun nationaal symbool zien. Italië heeft de Sixtijnse kapel met zijn plafondschilderingen van Michelangelo en Frankrijk natuurlijk zijn revolutionaire schilderij 'la Liberté guidant les peuple' van Eugène Delacroix. Ik meen dat voor de Engelsen 'The Hay Wain' van John Constable hun nationale trots en identiteit is. Merkwaardig genoeg een romantisch schilderij van het leven op het platteland. Zou dat te maken hebben met de Engelse hang naar verleden en traditie?

Van een hang naar het verleden hebben wij in Nederland een stuk minder last. We mogen daarom blij zijn dat we de Nachtwacht nog hebben en waarderen. Voor hetzelfde geld was het al lang geleden verkocht vanwege broodnodige bezuinigingen of de waan dat we vooral vooruit moeten en dus alles wat achter ons ligt zoveel mogelijk moeten opruimen. Plaats maken voor de moderniteit is immers het devies van onze vooruitstrevende (politieke) elite, zeker als het verleden geld kost. Soms verdenk ik onze leiders ervan dat ze uit gebrek aan kennis, inzicht en wijsheid van Nederland het liefst een land zonder geschiedenis zouden willen maken behalve natuurlijk als het over henzelf gaat.

Wat zegt de Nachtwacht nog meer over ons behalve dat een van de grootste schilders ooit in Amsterdam heeft gewerkt en gewoond? Om te beginnen is De Nachtwacht niet de echte naam van het schilderij maar een bijnaam die het ruim 100 jaar later kreeg. In de loop der jaren was de verf donkerder gekleurd waardoor het tafereel een wat nachtelijk karakter kreeg. Maar is dat de enige reden? Zou het niet kunnen zijn dat veel mensen het tafereel herkennen als een nachtelijk tafereel zien? Het tafereel heeft toch ook veel weg van een gezellig feestje, van een gezellig samen zijn? Zien we niet een wat zenuwachtige spanning van een wat uitgelaten groep met vooraan twee feestelijk uitgedoste mannen?

Volgens de overlevering heeft Rembrandt 'De compagnie van kapitein Frans Banning Cocq en Luitenant Willem van Ruytenburgh' geschilderd. Zo'n compagnie werd een schutterij genoemd, wat we tegenwoordig een burgerwacht zouden noemen. Rembrandt heeft ze niet in de gebruikelijk opstelling van het groepsportret geschilderd, tot teleurstelling van veel leden van de compagnie, maar als een groep die zich voorbereid op een optocht door de stad. Dat brengt ondanks alle voornaamheid die de mannen uitstralen een zekere spanning en uitgelatenheid met zich mee.

We zien dus een momentopname (een Rembrandtsiaanse snapshot) van een schutterij die de militaire taak had om indien nodig de stad te verdedigen. Maar er is niks militaristisch aan de groep, zelfs niet aan de twee leiders vooraan en ook zelfs niet aan de wapens. Er gaat ook geen enkele dreiging vanuit. De wapens geven veeleer de indruk attributen te zijn die nu eenmaal bij een feestelijke verkleedpartij horen. In een land met een militaire traditie zoals bijvoorbeeld onze buurlanden Engeland, Frankrijk en Duitsland zou een dergelijke schutterij zich met meer militair vertoon opstellen om daarna in marsorde met trots geheven vaandel, dreigend tromgeroffel en de geweren geschouderd door de stad te marcheren zodat de burgers zouden zien dat als het er op aan zou komen, zij hun mannetje zouden staan. Wat je hier ziet is bravoure, drukke zenuwachtigheid, wanorde (een doodzonde voor elke militaire ziel) en licht opgeblazen voornaamheid. Als je niet beter wist zou je kunnen denken aan een verkleedpartij.

De Nachtwacht laat zo zien -bewust of onbewust – dat Nederland geen land is met een militaire traditie, met gevoel voor heldendramatiek, zelfs niet voor dramatiek in het algemeen. Het enige drama wat ons bezighoudt is de voorbereiding op een parade die militair moet lijken maar het niet is. De Nachtwacht is een groot uitgevallen anti-militaristische spotprent. Hulde aan Rembrandt die dat zo te zien haarfijn heeft aangevoeld.