DE TOREN VAN BABEL

De Toren van Babel, acryl en potlood op paneel (80 x 113 cm)

Het afgebeelde schilderij lijkt vanwege zijn kleuren een vrolijk schilderij maar dat is bedrieglijk. De Toren van Babel is immers een bijbels metafoor voor de hoogmoed van de mensen naar de hemel te willen reiken en dus god  waarvoor zij door diezelfde god worden gestraft met spraakverwarring. De bouwers verstaan elkaar niet langer en raken alsnog hulpeloos verstrikt in hun eigen bouwsel. Het project loopt vast. De toren komt niet af.*

Er zullen er vast wel meer zijn maar ik ken twee schilderijen van de  Toren van Babel. Het oudste is dat van Pieter Brueghel die de bouw van de toren als een Middeleeuws tafereel heeft geschilderd. Ik neem aan dat de bouw van kerken en kathedralen een voorbeeld voor hem zijn geweest. De toren reikt al in de wolken maar zo te zien is er nogal wat tegenslag. Vooraan zien we een gedeeltelijke instorting van het gebouw. Links op de voorgrond komt een koning of andere hooggeplaatste poolshoogte nemen bij de steenhouwers.  Er wordt zo te zien niet meer hard gewerkt aan de toren. In die tijd werd overigens wel vaker aan de bouw van een kathedraal begonnen waarvan dan na verloop van tientallen jaren bleek dat hij vanwege de kosten niet afgebouwd kon worden. 

Pieter Bruegel de Oude (1525-1569), De grote toren van Babel (1563), Kunsthistorischer Museum Wenen

Het tweede schilderij heb ik begin vorig jaar gezien op een tentoonstelling in Antwerpen van de Duitse schilder Anselm Kiefer. Daar werd voor het eerst aan het publiek het reusachtige schilderij ‘Der fruchtbare Halbmond’ getoond. “Het is een reusachtig werk met de voorstelling van een bakstenen toren. Kiefer maakte het werk voor Hans Grothe, zelf een bouwondernemer. Het schilderij is een grote theatrale ruimte, waarin hij het oeroude verhaal van de toren van Babel uitbeeldt. Met de monumentale schaal wil Kiefer aantonen dat al die bakstenen voor rijke verscheidenheid staan. De bakstenen zijn de bouwstenen van een nieuwe cultuur. De ruïne is een nieuw begin, alles wordt gerecycleerd. De titel van het werk verwijst naar de bakermat van de westerse cultuur: het oude Tweestromenland of Mesopotamië, reikend tot aan het huidige Syrië, Libanon en Israël. Kiefer herschrijft als een ‘ruïnemaker’. Het oeroude epos is door alchemist en mythemaker Kiefer letterlijk in lood en verf gegoten.” (tekts museum van Schone Kunsten van Antwerpen).

Anselm Kiefer, Der Fruchtbare Halbmond (460 x760cm)

Als metafoor voor hoogmoed en menselijk onvermogen kun je de figuur van een toren abstraheren tot een verzameling opgestapelde kleuren die in kwetsbare potloodlijnen  zijn gezet. Het zal ons nooit lukken om alles te weten en te kennen. In de wetenschap blijkt na verloop van tijd toch weer dat de toren niet hoog genoeg is: nog grotere sterrenkijkers, nog sterkere microscopen, nog grotere experimenten zijn nodig om het goddelijke overzicht over onszelf en de wereld te krijgen. We dachten dat we met de computer het geheim van de informatie en kennis verzameling te hebben gevonden. Alles staat straks in de taal van de enen en nullen maar we beseffen nu al dat we er nooit greep op krijgen. Teveel en te onoverzichtelijk. En zoals alles wat we maken, komen de schaduwkanten ook steeds meer naar voren.

Oude Testament, Genesis hoofdstuk 11

En de ganse aarde was van enerlei spraak en enerlei woorden. Maar het geschiedde, als zij tegen het oosten togen, dat zij een laagte vonden in het land Sinear; en zij woonden aldaar. En zij zeiden een ieder tot zijn naaste: Kom aan, laat ons tichelen strijken, en wel doorbranden! En de tichel was hun voor steen, en het lijm was hun voor leem. En zij zeiden: Kom aan, laat ons voor ons een stad bouwen, en een toren, welks opperste in den hemel zij, en laat ons een naam voor ons maken, opdat wij niet misschien over de ganse aarde verstrooid worden! Toen kwam de HEERE neder, om te bezien de stad en den toren, die de kinderen der mensen bouwden. En de HEERE zeide: Ziet, zij zijn enerlei volk, en hebben allen enerlei spraak; en dit is het, dat zij beginnen te maken; maar nu, zoude hun niet afgesneden worden al wat zij bedacht hebben te maken? Kom aan, laat Ons nedervaren, en laat Ons hun spraak aldaar verwarren, opdat iegelijk de spraak zijns naasten niet hore. Alzo verstrooide hen de HEERE van daar over de ganse aarde; en zij hielden op de stad te bouwen. Daarom noemde men haar naam Babel; want aldaar verwarde de HEERE de spraak der ganse aarde, en van daar verstrooide hen de HEERE over de ganse aarde.