JHERONIMUS BOSCH: DE WERELD DRAAIT OM SEKS

Jheronimus Bossch, "De Tuin der Lusten", El Prado in Madrid

Het beroemdste en indrukwekkendste schilderij van Jheronimus Bosch is het drieluik “De Tuin der Lusten” . Het hing niet in den Bosch. Het schilderij zou te kwetsbaar zijn om te vervoeren van Madrid naar Den Bosch. Misschien is dat zo maar ik verdenk de Spanjaarden er ook van het meesterwerk van Bosch vooral voor zichzelf te willen houden. Ik had ook de indruk dat de Nederlandse delegatie belast met de voorbereidingen van de tentoonstelling in den Bosch de gevoeligheden van de Spanjaarden niet kenden. De laatste tijd zien we dat wel vaker in het internationale verkeer over schilderijen. Nederlanders zijn bepaald geen meesters in diplomatie.

Het schilderij heeft een klassieke religieuze indeling. Links de schepping, in het midden het wereldse leven en rechts de hel. Op de gesloten luiken staat de wereld afgebeeld zoals die in de tijd van Bosch werd gezien. Een bol met daarin een platte aarde gezien vanuit de ruimte. Links boven zit God, de Schepper van hemel en aarde. Bosch schildert de wereld zoals hij volgens de opvattingen in die tijd was op de dag van de schepping. 

De gesloten luiken van het schilderij "De Tuin der Lusten" van Jheronimus Bosch.

Links en rechts op de luiken staan verzen uit psalmen. Op het linker paneel staat vers 9 van psalm 33 : “Want Hij spreekt en het is er” (Statenvertaling) Op het rechter luik staat vers 5 van psalm 148: “Want als Hij het beval, zo werden zij geschapen” (Statenvertaling) Bosch was een godvruchtig man die zich hield aan de lezing van de Bijbel en de leer van de Rooms Katholieke Kerk.

Het linker paneel van "De Tuin der Lusten"

Eenmaal de luiken geopend, zien we op het linkerpaneel het scheppingsverhaal volgens het Bijbelse Boek Genesis. Centraal op het paneel staan God,  Adam en Eva. Adam kijkt met enige verwondering naar God die zo te zien net Eva heeft geschapen en aan Adam voorstelt. Ze zijn nog in het paradijs maar het onheil is niet veraf. Op de achtergrond ruige bergen en grotten, in het midden een psychedelisch bouwsel dat tegelijk lieflijk en eng is. Beneden aan de voeten van Adam een poel vol ongedierte, een poel des verderfs. Zelfs in het paradijs ligt het kwaad al op de loer. We weten dat die paradijselijke toestand dan ook niet lang geduurd heeft. De mens wilde tegen de wens van God gelijk zijn aan Hem door de appel te eten van de boom van kennis van goed en kwaad. Einde paradijs, begin van de wereldse ellende.

Het midden paneel van "De Tuin der Lusten"

Niettemin schildert Bosch op het middenpaneel de wereld alsof het er nog steeds een paradijs is, een pseudo paradijs. Je ziet een overdaad aan groen, koele heldere waters met daar tussen naakte mannen en vrouwen die op alle mogelijke manieren van elkaar en de geneugten der aarde genieten. Je ziet nergens de boze wereld van oorlog, moord, roof en andere boosaardigheden zoals we die van andere schilderijen van Bosch kennen. Zo te zien, is men zich in dit wereldse paradijs van geen kwaad bewust. Je kunt je afvragen wat Bosch nu eigenlijk heeft geschilderd. De wereld zoals die had kunnen zijn als er geen zondeval zou zijn geweest of de wereld van na de zondeval met zijn seksuele wellust, begeerten, ledigheid, luiheid, ijdelheid en vraatzucht? Er vanuit gaande dat Bosch een godvruchtig katholieke Middeleeuwer was, denk ik het laatste.Het rechter paneel lijkt me het overtuigende bewijs daarvan. Daar zien we hoe de mensen voor hun ondeugden voor eeuwig gestraft worden.

In het midden van het schilderij zien we naakte jonge mannen allerlei soorten paradijselijke dieren berijden. Ze maken rondjes om een vijver vol naakte vrouwen. Het is duidelijk, in dit wereldse paradijs draait alles om de seks tussen mannen en vrouwen.  De mannen berijden, de vrouwen willen bereden worden.

Het zou een paradijselijk beeld kunnen zijn uit de hippietijd in de jaren zestig van de vorige eeuw. Toen dachten veel jonge mensen dat we voor de poorten van het nieuwe paradijs stonden: geen materiële zorgen maar overvloed en zorgeloze seks. Men preekte de vrije seks. “Make love, not war” heette het. Er werden communes opgericht waar mannen vrouwen vrijelijk met elkaar omgingen zoals het ook in het paradijs zou zijn geweest. Er werd gewerkt aan een anarchistische maatschappij zonder gezag en orde. Maar al snel bleken de nadelen groter dan de voordelen. De droom spatte na verloop van tijd als een zeepbel uiteen. 

Onder en boven dit tafereel van de om elkaar heen draaiende wellustige mannen en vrouwen zien we allerlei vormen van liefde en wellust, waarbij niets te gek is en alles kan: fruit op je hoofd, bloemen in je kont, dansen in het water, minnen in een soort glazen bol, op je kop gaan staan enz. Een eindeloze variatie van genot en plezier, lichtzinnigheid en dwaasheid, luiheid en gemakzucht, vraatzucht en ijdel gedans in een natuurlijke groene omgeving met koele, heldere waters. Wat wil een mens nog meer?

Uiteraard heeft Bosch bij het afbeelden van deze paradijselijke genotzucht gebruik gemaakt van de in zijn tijd bekende beelden, spreuken en gezegden. Zijn tijdgenoten moeten de symboliek en de beelden zonder veel uitleg begrepen hebben. Wij hebben daar meer moeite mee omdat de betekenis van veel symbolen in de loop der eeuwen verloren is gegaan. Maar de strekking is nog steeds hetzelfde. De mensen laten zich vooral leiden door begeerten en lusten, genot en dwaasheid. 

Voor wie meer details wil weten, verwijs ik naar het boek "De 'geheimtaal' van Jheronimus Bosch", een interpretatie van zijn werk geschreven door Jeanne van Waadenoijen, uitgeverij Verloren, Hilversum 2007., blz. 209 - 242.

Het rechter paneel van "De Tuin der Lusten"

Dat God geen genade kent voor mensen die zich zo laten gaan, zien we dus op het rechter paneel. Daar komen de zondaars van het vlees terecht in de eeuwige verdoemenis van vuur en marteling. Ook hier zien we weer een eindeloze variatie van beelden en symbolen. Aan de bovenkant van de schilderij woedt een permanente hellebrand als gevolg van oorlog en strijd. De zonde van oorlog en strijd gaat eeuwig door in de hel.

In het midden gedeelte van dat paneel staat een merkwaardig reusachtig karkas met een menselijk gezicht. Zijn benen rusten in wankele bootjes die op onbetrouwbaar ijs steunen. In zijn buik zit een café. Op zijn kop zien we een soort doedelzak waarom heen allerlei mensen dansen. Zijn hoofd heeft hij naar ons kijkers toe gedraaid. Hij kijkt ons aan met een droevig, melancholisch en tegelijk hulpeloze blik alsof hij wil zeggen “kijk wat er van de mensen terecht is gekomen. Niks dan ellende als gevolg van lust en begeerte, seks en vraatzucht, ledigheid en gemakzucht, ijdelheid en arrogantie.” Is dit een zelfportret van Bosch in de hel? Het zou zo maar kunnen.

Onder het karkas zien we dat boontje om zijn loontje komt. De zorgeloze muzikant komt in de snaren van zijn eigen harp te hangen. De ijdele vrouw moet in de kontspiegel van een monster kijken terwijl er padden over haar lijf kruipen. De gokker wordt aan de speeltafel gespiest. De overspelige non heeft een varkenskop gekregen. Vraatzuchtigen worden door een monster op een hoge stoel opgevreten en weer uitgescheten. Het is duidelijk dat Bosch de omvangrijke zedenleer van de Middeleeuwse Katholieke Kerk scherp in beeld heeft gebracht.