DE REIZIGER VAN BOSCH

Hieronymus Bosch, De Landloper (De verloren zoon), paneel, Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam

De beste manier om een schilderij te leren kennen en te doorgronden is zo onbevangen mogelijk te kijken. Natuurlijk, je moet ook kennis nemen van de achtergrond van het schilderij maar dat moet niet alleen je leidraad zijn. Eerst met je eigen ogen kijken en dan de achtergrond informatie er bij halen. Dan pas leer je een schilderij kennen en wie weet doorgronden.

Ik heb deze oefening toegepast op de twee hier afgebeelde schilderijen van Hieronymus Bosch. Waarom die twee? Omdat ze op elkaar lijken. Op beide schilderijen is de centrale figuur een grijsaard die minzaam opzij kijkt. Op beide schilderijen heeft hij dezelfde stok in zijn hand, een soort primitieve wandelstok om bijvoorbeeld honden van je lijf te houden zoals hij ook doet  op de beide schilderijen. Je kunt onderweg vaak agressieve honden tegenkomen. Op beide schilderijen heeft hij op zijn rug een mand met een pollepel aan de zijkant. Dat lijkt op mijn vroegere rugzak bij de verkenners waar de mok aan de buitenkant hing. In de rugzak zaten reisbenodigdheden zoals kleding, toiletgerei, bestek enz. Misschien is dat bij hem ook het geval. Simpele spullen voor onderweg. Op het ronde schilderij hangen ook nog kattenvellen aan de mand. Dat is vreemd. Zijn kleding is op beide schilderijen zichtbaar armoedig. Zijn broek heeft op de knie zelfs een gat.

Er zijn ook kleine verschillen. Op het ronde schilderij heeft hij naast de armoedige hoofdbedekking (er zit een gat in) een hoed in zijn hand. Die hoed ontbreekt op het andere paneel. Hij draagt op het ronde paneel een mes met daaronder een buidel aan zijn gordel. Het mes zou bedoeld kunnen zijn als waarschuwing aan dieven. Op het ronde paneel is hij ook nog gewond aan zijn scheenbeen. Misschien door een hond gebeten? Een merkwaardig verschil tussen de beide panelen zijn de schoenen. Op het ronde paneel draagt hij verschillend schoeisel: een schoen en een slof. Op het andere paneel heeft hij een gewoon paar schoenen aan.

Hieronymus Bosch, De Landloper (De Marskramer), Buitenkant van de zijvelugels
van het Drieluik "De Hooiwagen", paneel 135x90 cm,
Monasterio de San Lorenzo, El Escorial, Spanje

De man is onderweg, zoveel duidelijk. Onderweg waar naar toe? Op het ronde paneel loopt hij op een hek af, zo'n hek waar dieren niet doorheen kunnen maar mensen wel. Je komt ze nog wel tegen op het platteland. Achter de koe zie je een verlaten, nogal eenzaam landschap. In de verte rechts lijkt een boer te staan. Er staat een lange paal op een heuvel, je ziet een rivier met verderop een alleen staand huis. Geen uitnodigend landschap maar ook niet helemaal ongastvrij.

Hij is net voorbij gelopen aan een vervallen, onverzorgd huis waar in de deuropening een stel openlijk en dus onbeschaamd staat te flirten. Een vrouw kijkt vrijelijk of is het schaamteloos uit een venster en een man staat ook alweer schaamteloos tegen de zijmuur te plassen. In het dakraam hangt nadrukkelijk een witte mannen onderbroek. Op de punt van het dak zien we een stok met een omgekeerde kruik. Alles wijst erop dat we hier een bordeel zien, een huis van lichte zeden.

Op het andere paneel (in feite twee gesloten luiken van een drieluik) zien we een landschap vol gedoe maar we kunnen niet zien waar hij heen gaat behalve het bruggetje over water. Het gedoe rondom onze reiziger is nogal bedreigend en zelfs gevaarlijk. Achter hem wordt een uitgeklede man aan een boom vast gebonden terwijl een rover zijn spullen op de grond doorzoekt. Naast hem ligt een wapen, een lans met bijl. Wat de man met de lange stok met kleren daar doet, is dan weer niet duidelijk.

We zien we ook een stel uitgelaten dansen met op de achtergrond een muzikant. Zijn het herders? Hun schapen lopen en liggen er dan wat verloren bij. Blijkbaar geven ze zich over aan plezier en wie weet wellust in plaats van voor hun kudde te zorgen. Op de achtergrond aan de overkant van de rivier zien we op een heuvel stellages staan die we kunnen herkennen als galgen. Op de voorgrond schedels en botten met 2 kraaien, zo te zien symbolen van de dood. Heel in de verte dan wel weer een vertrouwde kerktoren.

Hieronymus Bosch, De Hooiwagen, Middenpaneel van een Drieluik, 140x100 cm,
Monasterio de San Lorenzo, El Escorial, Spanje

Onze reiziger of is het een zwerver kijkt op beide panelen minzaam alsof dat wat om hem heen gebeurt hem niet raakt. Op het ronde paneel heeft hij zelfs iets van een glimlach op zijn gezicht. Hij ziet er wakker uit, zijn ogen staan helder. Er is geen spoor van drankgebruik wat op een zwerver zou kunnen wijzen. Ook wijst niets er op dat hij een reizende verkoper is of een ambachtsman op zoek naar werk. We zien een man die zich niet van zijn pad laat afbrengen door wat dan ook in de wereld.

Hij heeft een doel voor ogen, een doel dat op de schilderijen niet nader wordt aangegeven. Wat we zien is een reiziger die ondanks wereldse geneugten, dreigend gevaar en de aankondiging van dood op het goede pad blijft, het rechte pad zouden wij nu zeggen. De man is zo te zien overtuigd van zijn onzichtbare doel dat hij niet bang is voor wat in zijn omgeving gebeurd of zich niet laat verleiden tot vleselijke genoegens. 

Vermoedelijk wist in de tijd van Bosch iedereen welk doel hier bedoeld werd. In onze tijd is dat niet zo duidelijk meer. In de tijd van Bosch was het doel een aan God toegewijde ziel die het goede wil doen. God bestaat niet meer sinds de Verlichting. Is daarmee ook elk geestelijk doel afgeschaft en zijn we nog slechts van en voor de wereld totdat het onverbiddelijke einde komt, het niets van na de Big Bang?  Hebben we met god ook elk geestelijk leven afgeschaft?