RUSSISCHE SCHILDERKUNST IN MAASTRICHT

Ilya Mashkov, Portrait of a boy in painted shirt, 1909, Collection The State Russian Museum, St. Petersburg. 

Wat heeft Rusland met Europa te maken? Dat is de vraag die ik mij opnieuw stel als ik rondloop door de zalen van het Maastrichtse Bonnefantenmuseum met de schilderijen van de tentoonstelling 'De Grote Verandering, revoluties in de Russische schilderkunst 1895 -1917'. Cultureel en religieus is Rusland verwant aan Europa. We lezen de grote Russische klassieke schrijvers als Tsjechov, Tolstoi, Gogol en Dostojevski en moderne schrijvers als Pasternak, Solsjenitzin en Amalrik. We luisteren naar de werken van klassieke en moderne componisten als Rachmaninoff, Prokofiev, Khachaturian en Shostakovitch. We houden van het Russische ballet. Rusland heeft net als Europa dezelfde Christelijke wortels en net als in Europa spelen die nog altijd een grote rol in de cultuur, het normen en waarden stelsel enz.

Daarom ben ik niet verbaasd als ik op de tentoonstelling zoveel herken bij de Russische moderne schilders van het begin van de Twintigste eeuw. Je herkent het impressionisme, het pointillisme en het kubisme. Je ziet de invloeden van Cézanne, van Chagall, Leger en van Picasso met zijn kubisme. Het schilderij 'Portrait of a boy in painted shirt' van Ilya Maskov, 1909 zou bij wijze van spreken gemaakt kunnen zijn door de Nederlandse-Parijse fauvist Kees van Dongen. In het schilderij 'The red square' van Kandinsky, 1916 zie je Chagall terug. 'Cow and violin' van Malevich 1913 zou zo maar van Picasso kunnen zijn.

Wassily Kandisky, Moscow,The Red Square, 1916, Collection The State Tretyakov Gallery, Moscow

Net als de Westerse schilderkunst, raakte door de opkomst van de fotografie ook de Russische schilderkunst op drift. Waartoe moest er nog geschilderd worden? Voor het vastleggen van de werkelijkheid had je geen kostbare kunstschilder meer nodig. Met een foto kon je op bijna elk elk moment van de dag elk landschap, gebouw of gezicht vastleggen. Weliswaar niet in kleur maar wel haarscherp en met meer detail dan een schilder ooit zou kunnen. Er zat voor kunstschilders daarom niets anders op dan hun kunst opnieuw uit te vinden. Wat hebben zij te bieden dat de fotografie niet kan?

Die vraag is simpeler te stellen dan te beantwoorden. Kunnen schilders beter een sfeer vastleggen dan fotografen? Het is maar de vraag. Documenteren kunnen fotografen in ieder geval wel beter. Kunnen schilders beter de ziel, het wezen der dingen verbeelden en blijven fotografen noodgedwongen aan de buitenkant van de dingen steken? Ik lees dat “Kunstenaars andere wegen zochten. Ze verdiepten zich in theosofie, oosterse godsdiensten, esoterie en occultisme. Malevich bijvoorbeeld was gegrepen door theorieën van de dichters Chlebnikov en Kroetsjonych over 'zaum', een taal zonder betekenis die mensen op een hoger, de ratio overstijgend plan zou kunnen verbinden met elkaar en met de kosmos.” (artikel van Duncan Liefferink, De geluiden van het Rode Plein, in een bijlage van Zuiderlucht, maart 2013, blz. 11.)

Kazimir Malevich, Cow and Violin, 1913, Collection The Russian State Museum, St. Petersburg.

Wie denkt bij het lezen van een dergelijke passage niet aan onze eigen Piet Mondriaan? Heeft hij niet dezelfde weg gevolgd als Malevich, van natuurlijke werkelijkheid naar kubisme tot volledige abstractie? Was hij niet net als Malevich een theosoof ? De natuurlijke werkelijkheid was niet langer hun inspiratiebron maar de zuiverheid van de kleuren en de compositie. Deze kunstschilders keerden zich naar binnen, naar de geest der dingen en schiepen zo een nieuwe geestelijke kunst. Malevich presenteerde zijn vermaarde 'Black Suprematic Square' zelfs als een nieuw icoon, bijna letterlijk een opvolger van de oude iconen van de Russisch Orthodoxe Kerk.

Helaas maakte de Russische Revolutie o.l.v. De Bolsjewieken een einde aan deze vruchtbare ontmoeting van de Russische met de Europese schilderkunst. Door de zalen lopend vroeg ik mij af wat er gebeurd zou zijn als de Bolsjewieken niet aan de macht waren gekomen? Zouden die ontmoetingen tussen Oost en West uiteindelijk tot een grotere verwevenheid en wederzijdse inspiratie geleid hebben? Zou Moskou of Petersburg een centrum voor moderne schilderkunst zijn geworden zoals New York dat na de Tweede Wereldoorlog werd?

Ondanks hun grote inzet voor en steun aan de Revolutie, onderwierpen de Bolsjewieken de Russische avant-garde schilders uiteindelijk aan hun totalitaire, pseudo wetenschappelijke opvattingen. Daarmee kwam een einde aan het grote experimenteren. De Russische schilderkunst kwam tot stilstand. In het Westen trok de karavaan van de schilderkunst ondertussen verder op zoek naar wezen en betekenis van de schilderkunst en de kunsten in het algemeen. Misschien dat nu weer de tijd is aangebroken om elkaar beter te leren kennen of zullen nieuwe tsaren daarin gesteund door de Orthodox Russische Kerk dat opnieuw moeilijk of zelfs onmogelijk proberen te maken?